Tíminn - 04.03.1988, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Föstudagur 4. mars 1988
Timirm
MÁLSVARIFRJALSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aðstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
EggertSkúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Síðumúli 15, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
18300. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn 686306,
íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot: Tæknideild
Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f. Auglýsingaverð kr. 465,- pr.
dálksentimetri.
Verð í lausasölu 60,- kr. og 70,- kr. um helgar. Áskrift 700.-
Mikilvægi samvinnu-
hreyfingarinnar
Samvinnuhreyfingin myndar ein hin elstu og
þróttmestu almannasamtök sem lengi hafa starfað
hér á landi. Samvinnuhreyfingin var stofnuð fyrir
rúmum 100 árum við þær þjóðfélagsaðstæður sem
þá voru, þegar ísland var enn danskt yfirráðasvæði,
meginþorri fólks bjó í sveitum og atvinnuhættir,
búseta, samgöngur og verslun bar að sjálfsögðu
merki sinnar aldar.
Samvinnuhreyfingin hófst hér sem framfara-
samtök bænda og sveitafólks, enda svo eðlilegt
sem verða má miðað við þjóðfélagsgerð og aldarfar
á þeirri tíð. Bændasamvinnan setti auk þess
meginsvip á starfsemi samvinnuhreyfingarinnar
lengi fram eftir, reyndar fram á líðandi stund.
Ekkert getur talist óeðlilegt við það. Um allan hinn
vestræna heim er hvatt til þess að bændur hafi með
sér samvinnufélagsskap um afurðasölu og innkaup.
Slíkt á ekki aðeins við um Norðurlönd, heldur
einnig lönd sunnar í álfunni, Ítalíu, Frakkland,
Spán o.s.frv. Bændum er hvarvetna talið til
hagsbóta að vinna saman á samvinnugrundvelli.
Það er vafalaust rétt að íslensk samvinnuhreyf-
ing hefur að vissu marki þróast öðru vísi en í
sumum öðrum löndum, m.a. á þann veg að hér
hefur aldrei verið strangur aðskilnaður milli neyt-
endasamvinnu og sölusamtaka framleiðenda. Hins
vegar liggja ekki frammi nein rök fyrir því að þetta
skipulag hafi gefist illa í reynd. Miklu fremur er
ástæða til að halda því fram að þróun og skipulag
kaupfélaga og samvinnuhreyfingarinnar yfirleitt
hafi þjónað vel heildarhagsmunum erfiðisvinnu-
fólks í landinu, bændum, verkafólki og smá-
atvinnurekendum af ýmsu tagi.
Víðast hvar á landinu hafa kaupfélögin verið og
eru enn hinn lýðræðislegi samskiptavettvangur
vinnandi alþýðufólks til sjávar og sveita. Kaupfé-
lögin hafa tengt fólkið saman, einkanlega á
landsbyggðinni utan Reykjavíkur. í því felst
umfram allt þjóðfélagslegt gildi samvinnuhreyfing-
arinnar á íslandi. Félagshyggjumenn hafa átt sitt
athvarf í kaupfélögunum, hvort sem þeir eiga
búsetu í sveit eða þéttbýli. Þar hefur alþýða
landsins unnið saman að sameiginlegum hags-
munamálum í atvinnu- og verslunarmálum og
margs konar almannaþjónustu.
Samvinnuhreyfingin hefur verið virk í framfara-
sókn íslendinga á mestu framfaraöld þjóðarinnar
frá upphafi íslandsbyggðar. Hún hefur látið sig
varða atvinnu- og félagslega uppbyggingu á öllum
sviðum. Hún hefur m.a. haft frumkvæði í iðnaðar-
uppbyggingu, sem setur sérstakan svip á íslenskt
atvinnulíf. Samvinnuhreyfingin hefur átt ómældan
þátt í uppbyggingu sjávarútvegs og fiskiðnaðar.
Hafi samvinnuhreyfingin átt uppruna sinn í fram-
farasókn bændastéttarinnar og unnið henni alla
tíð, þá hefur hreyfingin ekki staðnað sem „agrar“-
hreyfing, heldur þróast sem alhliða framfarafélags-
skapur í marggreindu nútímaþjóðfélagi.
Franskar kartöflur
Nú eru komnar upp harðar deil-
ur um þá ákvörðun landbúnaðar-
ráðherra að leggja gjöld á innflutt-
ar franskar kartöflur. Sérstaklega
er greinilegt að kaupmenn á suð-
vesturhominu eru aefir út af þessu.
Þeir vilja fá að flytja inn niður-
greiddar kartöflur frá útlöndum og
nota þær til að setja innlendar
kartöfluverksmiðjur á hausinn.
Hér er þó að ýmsu að gæta. Það
er liðin tíð að fólk vilji einungis
borða venjulegar soðnar kartöflur
með ýsunni sem hér áður fyrr var
keypt í heilu lagi úti í fiskbúð og
flökuð og búin til matreiðslu á
eldhúsborðinu heima. í dag vinnur
öll fjölskyldan úti, og þess vegna
þarf fólk að fá matinn meira eða
minna tilreiddan í búðinni, þannig
að matreiðslan taki sem allra
skemmstan tíma.
Fjölskyldumynstrið hér á íslandi
hefur með öðrum orðum breyst,
og neysluvenjurnar með. Bændur
eru kannski sú stétt sem hvað mest
hefur verið skömmuö hér á landi
síðustu árin, eins og þeir vita sem
lesa Alþýðublaðið og DV að stað-
aldri. En hvað sem því líður hafa
bændur þó komið til móts við
þessar breyttu þjóðfélagsaðstæður
af myndarskap og meðal annars
reist tvær verksmiðjur til þcss að
forvinna kartöflur á borð neytenda
í þéttbýlinu. Þar hafa þeir sinnt
kalli tímans, sem þessir tveir fjöl-
miðlar hafa þó ekki alltaf viljað
leyfa þeiin að njóta sannmælis
fyrir.
Niðurgreiddar
landbúnaðarvörur
Það er vel þekkt staðreynd að í
ýmsum nágrannalöndum okkar
beggja vegna Atlantshafsins nýtur
landbúnaður gífurlegra styrkja.
Bæði er þar um beinar fjárveitingar
til bænda að ræða og niðurgreiðsl-
ur á framlciðsluvörum þeirra á
sölustiginu.
Þetta veldur því að viða i þessum
löndum er nú sem stendur mögu-
legt að kaupa ýmsar landbúnaðar-
vörur á verði sem liggur jafnvel
langt undir raunverulegu kostnað-
arverði við framleiðsluna. En eng-
inn er kominn til þess að segja að
þetta ástand eigi eftir að vera
viðvarandi í það óendanlega.
Reynslan sýnir að sveiflur á
mörkuðum heimsins getur borið
að með skömmum fyrirvara.
Og að því er varðar sjónarmið
kaupmanna á suðvesturhorninu þá
ber það óneitanlega nokkurn keim
af skammsýni. Það er vægast sagt
töluvert álitamál, svo ekki sé sterk-
ar að orði kveðið, að rétt sé að
hlaupa hverju sinni eftir lágsveifl-
um á heimsmarkaði þegar um er að
ræða vörur sem líka eru framleidd-
ar af innlcndum fyrirtækjum, í
þessu tilviki vinnslustöðvum ís-
lensks landbúnaðar. Með slíku
væri beinlínis vcrið að vega að
rótum innlendu fyrirtækjanna og
setja rekstrargrundvöll þcirra í
hættu. Þar að auki væri í slíku
ódrengilega að verki staðið, á tím-
um þegar svo stendur á að íslenskur
landbúnaður á heldur í vök að
verjast og menn innan hans eru í
óða önn að laga hann að breyttri
cftirspurn og byggja þar upp nýjar
búgreinar.
Ein þjóð í einu landi
Mcginatriðið í málum á borð við
þetta er kannski það að menn geri
sér grein fyrir þ ví að við í slendingar
erum ein þjóð og að við búum í öllu
landinu. Hér er ekki ein þjóð í
þéttbýli og önnur í dreifbýli. Og
hvað sem líður öllum hagfræði-
kenningum um markaðsmál og um
framboð og eftirspurn, þá fer hitt
ekki á milli mála að það er allra
hagur að byggð haldist hér jafnt til
sjávar og sveita.
Hér fer framleiðslustarfsemi
fyrst og fremst fram úti í hinum
dreifðu byggðum, en þjónustan í
þéttbýiinu. Og það segir sig sjálft
að þetta stendur og fetlur hvort
með öðru. Ef illa gengur á öðrum
vígstöðvunum hallar líka undan
fæti á hinum.
Það þýðir nefnilega lítið að fram-
leiða ef enginn er til þess að selja
framleiðsluna, eða til þess að út-
vega rekstrarvörur og annast aðra
þá þjónustu sem framleiðslan þarf
á að halda. Og það þýðir lítið að
rcka verslun, veita þjónustu og
sinna sölustarfsemi ef framleiðslan
á bak við er engin.
Þetta allt verða menn að hafa vcl
hugfast í yfirstandandi umræðu um
frönsku kartöflurnar. Menn mega
ekki láta skammsýn sjónarmið af
ætt gróðahyggju blinda sig þegar
til lcngri tíma er litið. Við þurfum
að byggja hér upp og efla fjölbreytt
atvinnulíf í landinu öllu. I því þarf
fólk í dreifbýli og þéttbýli að vinna
saman en ekki hvert gegn hags-
inunum annars. Við þurfum hér
samvinnu og höfum engin efni á
sundrungu. Það þurfa kaup-
mennirnir á suðvesturhorninu líka
að athuga. Þegar öllu er á botninn
hvolft komast menn ekki fram hjá
því að við erum ein þjóð í einu
landi. Garri
Brasaðar kartöf lur
eru heilbrigðismál
Allt síðan finnsku kartöflurnar
voru hér á boðstólum sællar
minningar hefur ekki verið deilt
um aðra innflutningsvöru af slíkri
áfergju þar til nú að allt ætlar af
göflunum að ganga út af frönskum
kartöflum. Á frönskum kartöflum
og finnskum er mikill munur. Þær
finnsku sem hér voru til umræðu
voru aliar innfluttar og með öllu
óætar. En í þá tíð var ekki góðæri,
engar íslenskar til og ríkisverslun
slampaðist á að velja finnskan
úrgang til manneldis á fslandi.
Upp úr því rólinu losnaði um
hömlur á innflutningi garðávaxta.
Um frönsku kartöflurnar gildir
öðru máli. Þær eru allt eins íslensk-
ar að uppruna en einnig innfluttar,
en þó aldrei frá Frakklandi, því þar
hafa franskar kartöflur aldrei náð
annarri eins útbreiðslu og í löndum
þar sem matgerðarlist stendur á
lægra stigi.
Franskar skilgreindar
Deiluefnin um frönsku kartöfl-
urnar eru mörg. Eitt þeirra er
hvort þær séu landbúnaðar- eða
iðnaðarvara.
Þarna er komið að miklu vanda-
máli, sem er skilgreining á frönsk-
um kartöflum. Ljóst er að franskar
kartöflur eru ekki franskar. Þær
geta allt eins verið íslenskar eða
breskar. Það sem gerir kartöflur að
frönskum kartöflum er meðhöndl-
unin á þeim og Verslunarráð er
klárt á því að það mall sé iðnaður.
Að gera kartöflur franskar felst
í því að afhýða þær og skera niður
í ræmur eða flögur. Þeim er svo
dembt í sjóðandi feiti og steiktar.
Þetta er kallað að djúpsteikja.
Kartöflurnar drekka í sig fituna og
mettast vel af henni. Svo eru þær
teknar upp úr og miklu salti hellt
yfir. Þá eru þær tilbúnar til átu eða
pökkunar í neytendaumbúðir.
Kartöfluflögur eru meðhöndlaðar
á svipaðan hátt en eru stökkari en
venjulegar franskar.
Munurinn á frönskum kartöflum
og ómenguðum kartöflum er þvt'
að þær fyrrnefndu er sambland af
fitu, kartöflum og salti. Er feitin
allt að helmingur af þyngd kart-
öflunnar þegar hún er orðin frönsk.
Óklár verkaskipting
Einhver ókjör eru flutt inn af
þessu góðmeti frá útlöndum þar
sem rotvarnarefnum er blandað í
feitina undir salthúðina til að auka
geymsluþol í vöruskemmum og
hillum verslana.
Á íslandi eru kartöflur ummynd-
aðar í franskar í verksmiðjum,
óvönduðum veitingastöðum og á
heimilum.
Franskar kartöflur eru óað-
skiljanlegur hluti þeirrar fæðusam-
setningar sem í útlöndum er kölluð
„junk food“, og Össur Skarphéð-
insson lýsti svo átakanlega í ágætri
Moggagrein hvernig maður verður
í laginu af að neyta að staðaldri.
Og nú er allt komið í bál og
brand út af frönskum kartöflum og
er ástæðan sú að landbúnaðarráð-
herra gaf út reglugerð um jöfnun-
argjald á innflutninginn.
Þrjú ráðuneyti rífast um undir
hvert þeirra þessi gæfulega vöru-
tegund heyrir. Fjármálaráðuneytið
vill ráða gjaldskyldu, iðnaðarráðu-
neytið heldur fram að steiking í
feiti heyri undir það og landbúnað-
arráðuneytið telur að kartöflurækt-
un sé í verkahring bænda. Eins
gæti málið allt eins verið í höndum
viðskipta- eða utanríkisráðuneytis.
En eitt er það ráðuneyti sem enn
hefur ekkert heyrst frá varðandi
franskar kartöflur en er þó málið
skylt. Það er heilbrigðisráðuneyt-
ið.
Á þess vegum er manneldisráð,
sem ætlað er að fræða almenning
um fæðuval og hollustuhætti. Það-
an hefur ekki heyrst hósti né stuna
í deilunni miklu um franskar kart-
öflur, enda tekur það tæpast af-
stöðu til hvort þær eru innfluttar
eða steiktar hér á landi.
En sé eitthvert tillit tekið til
yfirlýstra heilbrigðismarkmiða
væri eðlilegt að franskar kartöflur
heyri fyrst og fremst undir heil-
brigðisráðuneytið. Að minnsta
kosti gæti það látið frá sér heyra
um málið. Áróðurinn með vatns-
drykkju og á móti þambi litaðra
sykurvatna, með eða án kolsýru,
tókst vel og er sannarlega heil-
brigðismál sem fylgj a ætti vel eftir.
Upplýsingar sérfróðra um nær-
ingargildi kartaflna og óhollustu-
efni sem í þær er blandað er miklu
meira mál en hvort brasið fer fram
hér eða annars staðar. OÓ