Tíminn - 27.08.1988, Blaðsíða 4

14
HELGIN
Laugardagur 27. ágúst 1988
VILHJALMUR STEFANSSON
í DARTMOUTH HÁSKÓLA
Heimir Hannesson, framkvæmdastjóri,
Á þessu ári eru 80 ár liðin frá því er Vilhjálmur
Stefánsson fór í aðra hinna miklu norðurfara sinna, en í
þeirri för fann hann eskimóaþjóðflokk þann sem varð
undirstaðan að frægri kenningu hans um að við lýði
væru afkomendur Grænlendinga hinna fornu. Þessi og
fleiri kenninga Vilhjálms Stefánssonar eru ræddar enn
þann dag í dag, enda er hann meðal merkustu land-
könnuða á norðurslóðum og skipar sess með þeim
Aumundsen, Peary, Nansen og fleirum. Þá eru á næsta
ári 110 ár liðin frá fæðingu þessa merka landa vors, en
hann leit alla ævi á sig sem íslending, þótt fæddur væri
hann vestan hafs. í tilefni af þessu fengum við Heimi
Hannesson, framkvæmdastjóra markaðssviðs Búnaðar-
bankans, til þess að rifa upp er hann hitti Vilhjálm að máli
árið 1956, en þeir munu ekki margir nú sem kynntust
þannig þessum mikla vísindamanni. í þessu spjalli við
Heimi kemur fram ýmislegt af því sem var Vilhjálmi efst
í huga á síðustu árum hans og mun þykja forvitnilegt.
60 þúsund bindi
„Það var ákaflega merkilegt fyrir
mig, þá kornungan mann að hitta
Vilhjálm Stefánsson,“ segir Heimir.
„Ég var ekki nema nítján ára, hafði
nýiokið stúdentsprófi og hafði farið
til Bandaríkjanna að heimsækja fél-
aga mína er stunduðu nám við
Dartmouth College í New Hamps-
hire. í skóla þessum var og er að
finna stærsta bókasafn í heimi um
heimskautalöndin og voru í því er ég
kom þarna um sextíu þúsund bækur.
Þetta var safn Vilhjálms Stefánsson-
ar. Sem barn og unglingur hafði ég
lesið sögur um hina miklu heim-
skautakönnuði, Scott, Peary og
Aumundsen og Stefánsson, eins og
Vilhjálmur var nefndur, og mér
fannst það undarlegt er ég skyndi-
lega var staddur í hinu fræga bóka-
safni hans þarna vestra og áttaði mig
á að hann var þarna nærri staddur.
Nú, ég áræddi að óska eftir viðtali
við hann og það var mér veitt, en ég
var þá að hefja blaðamennsku við
Tímann og hugsaði með mér að
þarna væri komið gott efni. Er ekki
að orðlengja það að hann tók mér
afar vel og við áttum þarna langan
fund - spjölluðum saman tvo daga í
röð. Loks bauð hann mér og félögum
mínum til kvöldverðar með sér og
hinni ungu konu sinni, Evelyn, sem
var fjörutíu árum yngri en maður
hennar, ef ég man rétt. Það var
greinilegt að hún var mjög vel inni í
hans störfum og ritum og virtist hafa
á ýmsan hátt stjórn á hlutunum,
enda var Vilhjálmur orðinn aldrað-
ur. Mér er sagt að Evelyn sé enn á
lífi við góða heilsu, gift á ný og búi
í Kaliforníu. Hún hafði hitt land-
könnuðinn er hún var sextán ára og
fékk þegar mikinn áhuga á heim-
skautalöndunum. Hún var mjög lag-
leg kona, dökk á brún og brá, enda
af ungverskum ættum. Þessir dagar
munu ekki gleymast, og því síður
sem þetta voru ákaflega fagrir haust-
dagar, enda New Hampshire með
fegurstu fylkjum Bandaríkjanna.
Þarna hafði Vilhjálmur ritað margar
sinna frægustu bóka.
Hógværð og hetjulund
Vilhjálmur kom mér svo fyrir sem
hann væri ákaflega hógvær maður
og lítillátur, en samt hafði maður á
tilfinningunni að uppgjöf var ekki til
í honum. Hann var mjög ákveðinn
og ég fann að tengsl hans við ísland
voru honum mjög meðvituð. í ljósi
þeirra tengsla kom mér ekki á óvart
er ég frétti að rætt hefði verið um að
hann yrði fyrsti forseti lýðveldisins
og hann var gagnkunnugur ýmsum
þekktum íslendingum á þessum
tíma, eins og Jónasi frá Hriflu,
Vilhjálmi Þór og Gunnari Thor-
oddsen. Samt varð ég var við að
hann var nokkuð sár yfir að hafa
ekki getað eytt sínum síðustu æviár-
unum á fslandi, en það mun hafa
verið draumur hans, ef bókasafni
hans hefði fengist búinn viðunandi
staður.
Já, það eru liðin 80 ár frá annarri
norðurför Vilhjálms. Segja má að
æviskeið hans hafi skipst í tvo hluta.
Á fyrra skeiðinu er hann fræðimað-
ur, landkönuður og rithöfundur, en
á síðara skeiðinu maðurinn sem
ferðaðist um allan heim, til þess að
safna til þessa merka bókasafns um
heimskautaferðir og rannsóknir og
skilst mér að mestur hans veraldar-
auður hafi farið til þess. Þar lagði
hann sjálfur til drjúgan skerf, því
bækur hans, sem skiptu mörgum
tugum, voru þýddar og gefnar út
víða um heim. Hann sagði mér það
umbúðaiaust að þau hjón hefðu á
sínum tíma verið ákveðin í að flytja
til íslands og voru samningar í gangi
um kaup Islands á safninu. En
einhver fyrirstaða var með aðstöðu
og fjármál og kannske ekki nægur
skilningur á mikilvægi safnsins, svo
ekki varð af þessu. Ég held að það
hefði verið gaman að eiga þetta
mikla og einstæða safn í nýrri þjóð-
arbókhlöðu okkar núna, en úr því
verður vart úr þessu, þar sem það er
orðið eign Dartmouth háskóla.
Vildi setjast að á íslandi
Þegar við sátum að kvöldverði
þeim sem ég nefndi komst Vilhjálm-
ur í nokkra geðshræringu er um
þetta var rætt. Hann sagðist hafa
viljað láta íslensk stjórnvöld ráða
því hvort þetta færi á Háskólabóka-
safnið eða Landsbókasafnið, en að
nú væri þetta um seinan - hann væri
bundinn við New Hampshire úr
þessu. Það kom fram að hann átti
auk þessa safns annað stærsta heim-
skautabókasafnið er geymt væri í
Vermont og mundi það að líkindum
fara í bókasafn vestur í Alberta í
Kanada. Ekki veit ég hvað úr því
hefur orðið.
Ég tók eftir því að í safni hans var
þó fleira að finna en bækur um
norðurslóðir, til dæmis margt ís-
lenskra bóka og voru þar á meðal
mörg hinna elstu íslensku tímarita
frá byrjun og hann átti þarna fjórða
stærsta rímnasafn sem um getur.
Var mikið af því komið úr safni
Eggerts Laxdal á Svalbarðsströnd,
segir frá heimsókn til hins mikla landkönnuöar áriö 1956
Vilhjálmur og kona hans Evelyn.
en frá Svalbarði á Svalbarðsströnd
var Vilhjálmur ættaður. Man ég enn
er hann las nokkur valin erindi úr
rímunum, en helst fannst mér
gneista af honum, þegar talið barst
að norðurheimskautinu: „Sjáðu nú
til,“ sagði hann og gekk um gólf á
meðan, „þegar ég var í heimskauta-
löndunum og leit yfir heiminn í
huganum sá ég San Fransisco í
suðurátt og ef vestar var farið, Japan
og Kína í suðurátt, Rússland, Frakk-
land og England og þegar ég hélt í
huganum yfir hafið var ísland í
suðurátt, Nýfundnaland, New
York... Þá áttaði ég mig á að ég var
á miðdepli jarðar." Efalaust var
þetta fyrirlestur sem hann var búinn
að endurtaka mörgum sinnum.
Mare nostrum
Hann Iagði mikið upp úr því, sem
mun hafa þótt ótrúlegt á sínum tíma
að eins og Miðjarðarhafið var „Mare
nostrum" á tíma Rómverja, þar sem
Róm og Karþagó stóðu andspænis
hvor annarri, þannig væri heim-
skautalandið „Mare nostrum" okkar
tíma. Þessi svæði væru Miðjarðarhaf
nútímans. Þótt ekki væri ferðast á
skipum væru Róm og Karþagó þarna
enn, þ.e. Bandaríkin og Sovétríkin
og skin og skúrir í sambúðinni. „Það
er óumbreytanleg skoðun mín að
þetta svæði verði það mikilvægasta á
jörðinni eftir nokkur ár eða í hæsta
lagi áratugi," sagði hann. „Ef til
þriðju heimsstyrjaldarinnar kemur
verður hún fyrst og fremst háð með
flugskeytum yfir heimskautið. En á
friðartímum gegnir svæðið ómetan-
legu hlutverki sem miðdepill flug-
samgangna með þotum milli heims-
álfa, frá Evrópu til Japan og frá
Evrópu til vesturstrandar Banda-
ríkjanna og Kanada. Þar er mjög
mikið um hráefni til kjarnorkufram-
leiðslu, kol, járn og olía og stórkost-
leg framtíð. Ekki síst í sambandi við
friðsamlega hagnýtingu og samgöng-
ur.“
Allt átti þetta eftir að ganga eftir
og ekki löngu eftir að ég hitti
Vilhjálm sigldi kjarnorkukafbátur-
inn Nautilus undir heimskautið.
á heimskautaslóðum, er hann var
þar á skipi sínu Gjöa. Aumundsen
átti síðar eftir að rita illa um Vil-
hjálm og sagði margt sem hann hefði
Iátið frá sér fara vera hálfgerðar
falsanir og sumar bækur hans byggð-
ar á hindurvitnum og kreddum.
Þannig ræðir Aumundsen alltaf um
„uppgötvanir" Vilhjálms Stefáns-
sonar í gæsalöppum. En Vilhjálmur
hló að þessu, til dæmis hefði Aum-
undsen fullyrt að hann hefði aldrei
Iifað á landinu, en sem kunnugt er
var sú kenning Vilhjálms að menn
gætu aðlagast heimskautinu með þvf
að lifa eins og eskimóarnir. Hann
færði mér bók sína „Fat of the
Land,“ benti mér á ákveðinn kafla
og sagði: „Lestu þennan kafla, hann
er skemmtilegur, reglulega
skemmtilegur.“ Þar sagði hann frá
því hvernig hann hefði sannað þetta
á sjálfum sér með því að taka upp
Iífshætti eskimóa.
Samt sagði hann að þeir Aum-
Kynni við Aumundsen
Ég spurði hvað hann teldi minnis-
stæðast úr lífi sínu og greinilegt var
að þar bar hátt kynnin við Suður-
pólsfarann Roald Áumundsen. Samt
er þess ekki að dyljast að þeir voru
andstæðingar um tíma og deildu um
vísindalegar kenningar og
framkvæmd. Það kom fram að Vil-
hjálmur hafði fyrst hitt Aumundsen