Tíminn - 28.10.1988, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Föstudagur 28. október 1988
Timiirn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aðstoðarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9. Reykjavík. Sfmi: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f. Auglýsingaverð' kr.
465,- pr. dálksentimetri.
Orsakir gjaldþrota
Gjaldþrotum rignir yfir þjóðfélagið, svo að það
telst varla frétt lengur að minnast á slíkt. Þegar
gjaldþrot gerast jafn tíð sem raun ber vitni, þá er
eðlilegast að leita orsakanna fyrir ástandinu. Þó
verður að viðurkennast, að engin heildarathugun
hefur farið fram á því máli. Eigi að síður er hægt
að hugsa sér, að orsakir gjaldþrota séu margs konar
og eitt geti átt við í þessu tilfelli, þótt ekki eigi það
við í hinu.
Það er engan veginn víst að sömu ástæður valdi
gjaldþroti sveitaverslunar á Hvammstanga og bíla-
umboðs í Reykjavík. Það er ekkert sem segir að
rekstrarerfiðleikar Kaupfélagsins á Kópaskeri séu
sams konar og rekstrarvandi nýtísku gistihúss og
samkvæmishallar í höfuðborginni. Ef til vill er hér
eitthvað sameiginlegt, en meginvandi þessara ólíku
fyrirtækja er sprottinn af mismunandi rótum. Það
væri því eðlilegast, ef menn vilja komast að
sannleikanum um gjaldþrotamergðina á íslandi að
kanna hvert gjaldþrot um sig eða leita orsakanna
fyrir því að fyrirtæki reyna að halda sér á floti með
greiðslustöðvunum eða grundvallarbreytingu á
starfsemi sinni eins og á við í þeim dæmum sem hér
hafa verið nefnd.
Ekki þarf um að deila að lánsfjár- og vaxtastefna
á stóran þátt í rekstrarvanda fyrirtækja og veldur
gjaldþrotum með beinum eða óbeinum hætti. Má
reyndar segja fullum fetum, að lánsfjárbyrði og
vaxtakostnaður sé nú banamein fyrirtækja á Islandi,
þótt hinar samverkandi orsakir séu annars gerólíkar
og fari eftir eðli fyrirtækjanna, breyttum rekstrar-
skilyrðum, markaðsástæðum, gengisstefnu og efna-
hagsþróun yfirleitt, a.m.k. þegar um er að ræða
útflutningsfyrirtækin.
Ranglæti vaxtastefnunnar felst ekki í viðleitninni
til þess að örva sparnað almennings með því að
sporna við verðrýrnun innistæðna á almennum
sparisjóðsbókum. Ranglætið felst í því að raunvext-
ir eru alltof háir og lánskjör fáránlega óhagstæð, svo
að lánsfjárkostnaður fyrirtækja verður sligandi
byrði.
Hávaxtastefnan hefur komið sérstaklega hart
niður á útflutningsgreinunum vegna þess að sam-
tímis því sem vextir voru látnir hækka í sífellu,
minnkuðu tekjur fyrirtækjanna vegna gengisþróun-
ar og verðfalls á erlendum mörkuðum. Frjálsræði
lánsfjármarkaðarins hefur gengið út í öfgar og átt
drýgstan þáttinn í því að gera útflutningsframleiðslu
ósamkeppnisfæra. Með því er einfaldlega verið að
höggva stoðir undan þjóðarbúskapnum í heild.
Hér verður síst fyrir það synjað, að glæfralegur
fyrirtækjarekstur og vanhugsaðar fjárfestingar sé
orsök margra gjaldþrota. Þess háttar kaupsýslu-
framferði hefur beinlínis vaxið í skjóli við frjálsræði
lánsfjármarkaðarins. Væri vel við hæfi, ef gerð
verður úttekt á gjaldþrotabylgjunni, sem nú gengur
yfir, að athuga tengslin sem þarna eru á milli. Slík
úttekt myndi áreiðanlega leiða til áfellisdóms yfir
frjálshyggjustefnunni eins og hún hefur verið fram-
kvæmd í íslensku efnahagslífi.
GARRI
VAKT A POLNUM
Þægilegur fagnaðarstraumur
leið yfir heimsbyggðina í gær.
Hvalirnir tveir, sem voru lokaðir
inni I vök nálægt Alaska, eru
loksins lausir úr prisundinni. Sam-
eiginlegt átak bandaríska flotans
og þess sovéska varð til þess að
leysa málið.
Grænfriðungar fagna nú sérstak-
lega og telja sig hafa fullt tilefni til.
Aðgerðir þeirra til hvalfríðunar
hafa náð að bjarga heilum tveimur
dýrum. Okkur er sagt að al-
menningur vestanhafs hafi setlð
sem límdur við sjónvarpstæki sín
undanfarna daga til þess eins að
fylgjast með björgunaraðgerðum.
Nú er okkur líka sagt að þessi sami
almenningur geti loksins andað
léttara. Hvölunum hefur verið
bjargað.
Og nú hafa grænfríðungar sem
sagt haslað sér nýjan völl. Nú
andskotast þeir ekki lengur bara á
íslendingum fyrir að leyfa sér þann
ósórna að vilja grisja allt of stórar
hvalahjarðirnar hér uppi undir
norðurpólnum. Núna hljóta þeir
að halda áfram og fara að vaka yfir
einstökum hvölum um allt pól-
svæðið.
Við hverja vök
Það er mikill ís á norðurpólnum
og margar vakir í honum. Ekki fer
hjá því að öðru hverju komi það
fyrir einstaka hval að lokast þar
inni. Hætturnar á norðurslóðum
eru margar. Og vágestirnir ýmsir.
Vita menn til dæmis að háhyming-
urinn, þetta Ijúfa leikfang dýra-
garðanna og eftirlæti allra barna,
er jafnframt eitt grimmasta rándýr
norðurhafa? Hann stundar það
jafnvel að ráðast í torfum á hinn
stóra ættingja sinn steypireyðina
og tæta hana í sig með tilheyrandi
blóðbaði.
Ef grænfríðungar ætla að verða
sjálfum sér samkvæmir þá fara þeir
núna að ganga vaktir á öllu norður-
pólssvæðinu. Þeir hljóta núna að
gera út þyrlur og menn til þess að
vaka þar yfir hverrí vök. Og til að
halda uppi eftirliti með béuðum
háhyrningnum. Hann má auðvitað
ekki frekar en Hvalur hf. fá að efna
til stórfelldra blóðbaða á úthöfun-
um. Fyrr mætti nú aldeilis fyrr
vera, svona eins og kerlingin sagði.
Og svo fylgja ijölmiðlarnir auð-
vitað í kjölfarið og halda málinu
vakandi. Heilar hjarðir myndavél-
amanna verða sendar í öðrum
þyrlum á eftir grænfríðungaþyrlun-
um til að dekka hetjulega baráttu
þeirra fyrír verndun og viðhaldi
hvalastofnanna. Þá verður nú al-
deilis fjör við pólinn. Og al-
menningur vestan hafs liggur sem
límdur við sjónvarpstækin til að
fylgjast með öllu saman. Þar bíða
menn spenntir í ofvæni eftir því
hvort nú takist að bjarga þessum
hvalnum úr þessari vökinni, nú eða
hinum undan hjörð tannhvassra
háhyrninga.
En hvað með
háhyrninginn?
En alvara málsins liggur víst í því
hve grænfriðungar og aðrír álíka
virðast hafa mikil tök á því að spila
á fjölmiðlana vestra. Þeir hafa lag
á því að búa athafnir sínar í þann
búning að þær togi til sín sjónvarps-
menn með myndavélar. Þeir eru
lagnir við að komast í blöðin og á
skjáinn.
Við eigum á hinn bóginn töluvert
undir þvi líka að hafa af okkur í
það minnsta sæmilega ímynd í
þessum sömu fjölmiðlurn. Annað
getur til dæmis leitt af sér, á
tiltölulega skömmum tíma, að
bandarískur almennirígur hætti að
vilja borða íslenskan fisk og skipta
við tslenska flugfélagið. Reynslan
sýnir að fjölmiðlarnir vestra hafa
mikil áhrif og geta verið býsna
fljótir að hafa þau.
Á móti kemur svo vitaskuld hitt
að við megum ekki láta einhverja
skammsýna hvalfriðunarmenn og
tannlausar grænmetisætur í útlönd-
um segja okkur fyrir verkum. Hvað
sem öðru líður erum við sjálfstæð
þjóð og getum undir engum kring-
umstæðum látið útlendingum líð-
ast að stilla okkur upp við vegg.
Þess vegna verðum við núna að
fara fram með fyllstu gætni í þessu
máli og stíga þar engin skref fyrr
en að vandlega íhuguðu máli.
En hitt er annað mál að dæmið
um háhyrningana er íhugunar vert.
Manni er nú cinu sinni sagt að
þessar skepnur hafi svo gott sem
mannsvit, og kannski drjúgt betur.
Hafa grænfríðungarnir athugað
það? Er það sæmandi siðuðum
hvalavinum að fara í dýragarða og
horfa þar á þá hoppa og skoppa og
leika listir sínar með bolta og
skopparakringlur? Á ekki að
benda grænfríðungunum á þetta?
Hér er nú einu sinni á ferðinni
skepnan sem hakkar í sundur sjálfa
steypireyðina þegar hún fær tæki-
færí til. Sjálfur höfuðóvinurinn í
höfunum.
Og er nokkur trygging fyrir því
að utan við ísröndina við Alaska
hafi ekki beðið gráðugar hjarðir
háhyrninga eftir því að háma þar í
sig hvalina tvo sem sameinaður
flotastyrkur Rússa og Bandaríkj-
anna hafði sem mest fyrir að frelsa
úr prísundinni? Þetta mál þurfa
grænfriðungar að athuga. Garri.
VÍTT OG BREITT
Gjaldþrota hagspeki
Fréttir af gjaldþrotum og orð-
rómur um að enn fleiri séu yfirvof-
andi eru orðnar ærið fyrirferðar-
miklar og er nú svo komið að farið
er að tala um keðjuverkun og veit
enginn í hvaða ósköpum alit þetta
kann að lenda þegar upp verður
staðið. Það er að segja ef aftur
verður staðið upp.
Fallíttin hafa aldrei verið talin til
stórra yfirsjóna á íslandi og eru
glæsileg dæmi um að menn hafa
rétt úr kútnum, jafnvel aftur og
aftur, eftir hvert gjaldþrotið öðru
stórfenglegra. Síldarspekúlantarn-
ir voru flestum öðrum fremri í því
að rísa margefldir upp úr rústum
gjaldþrota fyrirtækja. .
Lánastofnanir hafa sjaldnast
þurft að viðurkenna að plataðar
hafa verið mikilar fúlgur út úr þeim
af þrotamönnum og það heyrir til
hreinna undantekninga að for-
stöðumenn þeirra hafi þurft að
svara til saka vegna aulalegrar
lánastefnu. í árdaga peningaum-
svifa hér á landi rúllaði íslands-
banki og í nútímanum er það
eingöngu í sambandi við gjaldþrot
Hafskips að farið er fram á að
stjórnendur banka geri grein fyrir
bullandi tapi vegna ótæpilegra lána
til fyrirtækis sem auðvelt átti að
vera að sjá að riðaði til falls.
Blankir skuldarar
Gjaldþrotahrinan er farin að
koma víða við. Sjóði'r og lánastofn-
anir tapa stórfé. Ríkið og sveitar-
félög sömuleiðis þar sem skattar og
opinber gjöld skiíast ekki. Þá verða
mörg önnur fyrirtæki fyrir miklu
tjóni þar sem þrotafyrirtækin geta
ekki greitt fyrir vöru eða þjónustu
sem búið er að selja eða inna af
hendi. Svona gengur þetta koll af
kolli og hvarvetna blasir við tap og
alls kyns vandræðagangur vegna
glataðra fjármuna.
Oftar en ekki eru engar eignir í
búinu þegar skuldunautar ætla að
ganga að fé sínu-hjá þrotamönn-
um. Sé um stærri fyrirtæki að ræða
er reglan sú að skuldirnar eru
margfalt meiri en eignirnar og því
eftir litlu að slæðast fyrir kröfu-
hafa.
Vaxtastefna, verðtrygging og
góðæri er það sem einkum má
kenna þá gjaldþrotastefnu sem hér
er fylgt. Framkvæmdamenn á flest-
um sviðum athafnalífsins hafa ekki
látið sér skiljast að greiða þarf þá
fjármuni til baka sem fengnir eru
að láni. Og með hávaxtstefnu allra
síðustu ára þarf að greiða gott
betur en tekið er til láns. Á það
sérstaklega við um þá sem borga
eiga herkostnað fjármögnunarfyr-
irtækjanna.
En svo undarlegt sem það er,
hefur engin athugun farið fram á
því hvaða þátt hávaxtalánin utan
bankakerfisins eiga í þeirri gjald-
þrotabylgju sem er að ríða yfir
með sívaxandi þunga.
Þekkingarbankar
í landinu er fyrir hendi mikil
þekking á hagfræði, viðskiptum,
stjórnun og fjármunafærslum alls
konar auk yfirgripsmikillar tækni-
þekkingar sem óspart er notuð til
flókinna og fjárfrekra fram-
kvæmda. Þá er til svakalega mikil
þekking á verðbréfa- og þjónustu-
viðskiptum og á hvaða hátt á að
herma eftir uppunum í útlöndum.
Ráðgjafafyrirtæki í rekstri og
hagkvæmum fjármagnsviðskiptum
eru mýmörg og hefur ekki heyrst
annað en þau hafi nóg að gera ekki
síður en allar opinberu og hálfopin-
beru hagfræðideildirnar, sem
reikna og ráðleggja út og suður af
lærdómi og kunnáttu.
Svo merkilegt sem það er, sýnist
sem nokkurra milljarða mismunur
á tekju- og gjaldalið ríkissjóðs
komi öllu liðinu á óvart nú á
haustmánuðum, en höfuðástæðan
er minnkandi þensla og minnkandi
verðbólga ásamt staðgreiðslukerfi
skatta. Kenning um þá staðreynd
hefur ekki séð dagsins ljós.
Sum sveitarfélög eru komin á
hvínandi kúpuna vegna minnkandi
umsvifa og gjaldþrota fyrirtækja,
og þora menn varla að stynja því
upp opinberlega hvaða þróun er í
augsýn verði ekkert að gert.
Fjárfestingafyllirí undangeng-
inna ára og stigmögnun þess í
margauglýstu góðæri er auðvitað
ein af aðalorsökum þeirrar gjald-
þrotaskriðu sem enginn sér fyrir
endann á eða veit yfir hvað á eftir
að ryðjast.
Lausnin á þessu vandræða-
ástandi er líklega ekki önnur en sú,
að setja ástandið aftur í kunnuglegt
horf. Magna upp verðbólgu og
þenslu, gera vexti neikvæða á ný,
afnema alla kvóta og umfram allt
að fara aftur að verðlauna skuldara
með því að láta þá aldrei greiða
nema hluta þess til baka sem þeir
fá að láni og fella gengið reglulega
eftir þörfum.
Slíkt ástand gafst mörgum vel
hér áður fyrr og er fjármálaviska
mörlandans öll miðuð við svoleiðis
hagkerfi og með því að fara að
breyta því var því gjaldþrota-
ástandi sem nú blasir við boðið
heim.
Eða að kannski væri bara best að
láta brjóstvitið duga og reyna að
eyða ekki meiru en aflað er.
En það er einfaldari hagfræði en
svo, að hún sé gild í flóknum heimi
yfirgripsmikillar þekkingar. OÓ