Tíminn - 08.06.1991, Blaðsíða 8

8 Ttminn
Laugardagur 8. júní 1991

Fiskeldi hefur verið aflagt á Islandi. Milljarðar hafa tapast. Stjórnvöld
kenna um vanþekkingu og ævintýramennsku. Fiskeldismenn segja:
Ríkisstjórnin skilur ekki
kjarna vandans. Dæmir fisk-
eldið til dauða að ósekju
Uppbygging fiskeldis á fslandi hófst af
krafti um 1985. Hún var hröð. Sex ár-
um síðar hefur ríkisstjómin dæmt það
til dauða. Fiskeldi verður lagt niður
sem atvinnugrein. Fimm milljarðar
em þegar farnir í súginn. Ríkisstjórnin
gerir sér engar vonir um að endur-
heimta aðra fjóra milljarða af eigin fé
og tvo af fé einkaaðila. í skýrslu, sem
unnin var fyrir landbúnaðarráðherra,
er vanþekkingu og ævintýramennsku
kennt um og fullyrt að fiskeldi eigi sér
enga framtíð á íslandi.
En fiskeldismenn hafa aðra skoðun á
málinu. Eyjólfur Friðgeirsson fiski-
fræðingur er einn sá reyndasti. Hann
hefur verið með frá upphafi og tekið
þátt í stofnun og starfi fjölmargra fisk-
eldisstöðva. Hann vinnur nú hjá
Bakkalaxi og situr í varastjórn Lands-
sambands fiskeldis- og hafbeitar-
stöðva. Eyjólfur Friðgeirsson er í helg-
arviðtali.
Hvert er vandamálið og hvernig má
leysa það?
„Vandamálið, sem við eigum við að
stríða í dag, er gamall höfuðverkur.
Það kom upp í janúar sl. þegar Lands-
bankinn ákvað að breyta afurðalána-
viðskiptum sínum og hætta að lána
fiskeldisstöðvunum. Eftir það tóku
fiskeldismenn upp viðræður við þáver-
andi stjórn og leituðu mjög alvarlega
leiða til leysa vandann. Því miður tókst
ekki að vinna það mál fyrir þinglok í
vor. Á síðustu dögum þingsins var þó
lagt fram frumvarp til breytinga á lög-
um um ábyrgðasjóð fiskeldislána.
Flutningsmenn þess voru m.a. þeir
Matthías Bjarnason og Friðrik Sop-
husson, núverandi fjármálaráðherra.
Það var unnið í góðu samstarfi við
okkur fiskeldismenn. Við fengum að
koma að okkar tillögum og vorum í
okkar hópi sammála um að það mundi
að miklu leyti leysa vanda fiskeldisins.
Þetta frumvarp dagaði uppi.
Þegar ný ríkisstjórn tók við, lofaði
landbúnaðarráðherra að taka á okkar
málum. Hann fékk síðan ágætan
mann, Benedikt Jóhannesson, til að
semja skýrslu um fiskeldið. En því
miður urðum við fyrir miklum von-
brigðum með hana. Hún á það sam-
merkt með öðrum skýrslum um þetta
mál, að fiskeldismenn sjálfir fá þar
hvergi að koma nærri. Hún er lögð
fram án þess að við höfum fengið tæki-
færi til að gera athugasemdir. Enda
hafa höfundi orðið á gífurleg mistök.
Það er einkum tvennt sem við rekum
augun í. í fyrsta lagi virðist hann alls
ekki hafa áttað sig á því hvað liggur til
grundvallar fjárfestingu í fiskeldi,
hvemig hún er uppbyggð. í öðm lagi
sést honum yfir meginvandamál fisk-
eldis í dag, sem er fjármögnun á birgð-
um og afurðalánakerfið. Þetta hefðum
við fiskeldismenn geta leiðrétt. Þær
ráðstafanir sem ríkisstjórnin grípur
til, á gmndvelli þessarar skýrslu, bera
þess merki. Þar er ekki tekið á kjarna
vandamálsins, fjármögnuninni. Á
þetta hefðu fiskeldismenn bent áður
en skýrslan fór fyrir ríkisstjórnina og
afstýrt þeim hvelli, sem varð um þetta
mál.
Fjárfestingarnar í greininni í heild
em sennilega nálægt 10 milljörðum.
En menn verða að átta sig á því að í
fiskeldinu fóm eiginlega af stað tveir
hópar. Annars vegar íslendingar með
smá og meðalstór fyrirtæki. Hins veg-
ar mjög stórar strandeldisstöðvar með
þátttöku útlendinga. Þegar maður
skoðar skiptingu fjárfestingarinnar í
greininni kemur í ljós að helmingur-
inn fór í örfá mjög stór fyrirtæki. Þær
fjárfestingar eru tapaðar, þessi stóru
fýrirtæki em öll orðin gjaldþrota. Voru
gjörsamlega misheppnuð frá upphafi,
byggð upp á röngum forsendum. Fisk-
eldismenn em enda almennt sammála
um að þessar strandeldisstöðvar hafi
frá upphafi verið alltof stórar. Fjár-
magns- og rekstrarkostnaður var ein-
faldlega of mikill.
Þau fyrirtæki, sem em lifandi ennþá,
eru litlu og meðalstóru fyrirtækin. í
umræðunni hafa menn alhæft og ein-
blínt á heildina án þess að gera grein-
armun á stóru fyrirtækjunum, sem út-
lendingar áttu þátt í, og litlu, íslensku
fyrirtækjunum. Menn verða að átta sig
á því að uppbygging fiskeldisins var
tvíþætt. í litlu fyrirtækjunum var farið
mjög varlega í fjárfestingar.
Kjarni vandamálsins í dag er að fjár-
mögnun á birgðum hefur gjörsamlega
mistekist frá upphafi. í hefðbundnum
landbúnaði eru veitt bústofnskaupalán
til að standa undir uppbyggingu bú-
stofns. Fiskeldið hefur aldrei fengið
slík lán. Það hefur alltaf verið mikill
ágreiningur um afurðalánakerfið sem
komið var upp. Jafnvel innan bank-
anna. Enda kemur í ljós að þau eru
alltof dýr til að standa undir fjármögn-
uninni. Afurðalánakerfið er vandamál-
ið. Á þeim tíma þegar fiskeldið er
byggt upp, eiga íslendingar í einhverj-
um mestu efnahagsþrengingum sem
þeir hafa lent í. Hér var gífurleg verð-
bólga og í raun ekki hægt að gera
neinar fjárhagsáætlanir. Með dýrum
lánum, sem ekki tóku til fjármögnun-
ar á birgðum, mátti fiskeldið svo bera
gífurlegan fjármagnskostnað.
Tryggingakerfið og afurðalánakerfið
er miðað við hausatölu fiska. Með því
hafa fyrirtækin ekki haft færi á að ná
góðum birgðum. Við vitum að kannski
15% af fiskinum er ekki nothæf fram-
leiðsla. Vegna hausatölufyrirkomu-
lagsins höfðu menn ekki svigrúm til að
losa sig við þau og vera eingöngu með
góðar birgðir.
í hnotskurn leggur ríkisstjórnin til að
allt fiskeldi verði lagt niður. f staðinn á
að halda uppi einhverju rannsóknar-
starfi. Reynsla okkar af því er ekki góð.
Ríkið hafði stundað rannsóknir í
Kollafirði í 30 ár þegar fiskeldið hófst.
Eftir þær lá nánast ekkert til að byggja
fiskeldið á. Engar upplýsingar, engar
niðurstöður. Fyrir það ætlar ríkis-
stjórnin að fórna allri þeirri reynslu og
þekkingu sem aflast hefur í fiskeldinu
sjálfu. Mörg þeirra fyrirtækja, sem enn
eru starfandi, hafa lagt mikið í til-
raunastarf og þróun.
Við fiskeldismenn leggjum til að fisk-
eldið fái bústofnskaupalán, sambæri-
leg við önnur slík lán innan landbún-
aðarins. Þau þurfa að ná til fastra
birgða sem við verðum að koma okkur
upp. Þannig má ekki aðeins bjarga
fiskeldinu, heldur viðhalda því og
efla.“
En fóru menn ekki of geyst? Hefði
ekki þurft að rannsaka málið? Gera
markaðsrannsóknir? Og vissu menn
eitthvað um stofninn sem átti að
rækta?
„Þegar farið var af stað var verð á af-
urðunum hátt. En menn gerðu sér
grein fyrir því að það mundi ekki haid-
ast. Á heimsmarkaðnum eru 700- 800
þúsund tonn af laxi. Atlantshafslaxinn
er ekki nema brot af því. Á sínum tíma
var hann mun dýrari. En ég held að
flestir þeir, sem fylgdust með, hafi gert
sér grein fyrir því að verð á Atlants-
hafslaxi hlaut að lækka með auknu
framboði og nálgast verð Kyrrahafslax-
ins. Ég held því að verðið í dag hafi
ekki komið neinum á óvart. Það skipt-
ir ekki mestu máli. Við getum fram-
leitt fisk, sem kostar minna en við fá-
um fyrir hann.
Við byrjuðum á að ala hér villta
stofna. Vitanlega komu strax upp
ákveðin vandamál þar. Hjá því varð
ekki komist. En þau höfum við yfir-
unnið. Nágrannaþjóðir okkar, sem við
miðum okkur við, eru allar með eldis-
stofna. Norðmenn eru með stofn sem
þeir byrjuðu að rækta 1955 og höfðu
verið með í eldi í 15 ár áður en veruleg
aukning varð í framleiðslunni. Við
byrjuðum á byrjuninni fyrir fimm, sex
árum. Japanir hófu tilraunir með haf-
beit árið 1870. Hundrað og tuttugu ár-
um seinna er hún sú atvinnugrein,
sem skilar þeim mestum arði miðað
við fjárfestingu. Saga okkar er því
stutt, og í raun furðu mikil reynsla
komin á atvinnugreinina hér miðað
við þróunartímann.
Það er ekki fyrr en 1985 sem einhver
veruleg aukning verður hér. Við
höldum því fram að alltaf hafi skort
stefnumótun stjórnvalda á uppbygg-
ingunni. Ég bendi aftur á hversu
miklir fjármunir fóru í örfá stór fyrir-
tæki, sem voru dauðadæmd frá upp-
hafi. Þar með fór líka helmingur alls
fjármagns, sem fiskeldið hefur fengið,
í súginn.
Ógæfu þessara fyrirtækja hafa menn
svo fært yfir á alla greinina. í skýrsl-
unni, sem unnin var fyrir landbúnað-
arráðherra, segir að til þessa hafi eng-
in grein fiskeldis borið sig hér á landi.
Þetta er rangt. Það má skipta fiskeldi
niður í þrjár megingreinar. í fyrsta
lagi er það hafbeitin. Það er alveg satt
að hún hefur ekki borið sig ennþá. En
eins og dæmið um Japan sýnir, er eðli
hafbeitar þannig að það tekur mjög
langan tíma að byggja hana upp þann-
ig að heimtur verði nógar, segjum
5%. Flestir fiskeldismenn eru þess
fullvissir að innan nokkurra ára megi
ná því marki. Og þegar það gerist á
hafbeitin eftir að skila miklum arði.
Síðan höfum við strandeldið og sjó-
kvíaeldið. Það er alveg ljóst að þessar
stóru strandeldisstöðvar, þessar sem
útlendingarnir tóku þátt í með okkur,
gátu aldrei skilað hagnaði. Fjárfest-
ingin var einfaldlega of mikil til þess
að framleiðslan svaraði kostnaði. Stór
hluti útreikninga um arðsemi grein-
arinnar allrar er svo fenginn frá þess-
um stöðvum. Sjókvíaeldið hefur held-
ur ekki gengið nógu vel. Á undanförn-
um árum hefur verið tap á rekstri
þess. Menn þekkja nú orsakir þess.
Þeir hafa gert sér fulla grein fyrir því
hversu veðurfar við ísland er erfitt.
Þess vegna hafa afföllin verið mikil,
stór hluti seiðanna drepist. Það á líka
fyrst og fremst við um smæsta fisk-
inn. Þess vegna er kominn upp nýr
flötur í fiskeldinu, sem er skiptieldið.
Að ala seiðin í strandkerum á veturna,
en fiskinn í sjókvíum á sumrin. Með
því sparast mikill fjármagnskostnað-
ur vegna miklu minni uppbyggingar í
landi. Ég held að allir fiskeldismenn
séu sammála um að slíkur rekstur
beri sig. Fullyrðingar um annað eru
rangar.
Hér á landi eru stöðvar sem ná ágæt-
um árangri. Ef ekki hefði komið upp
þetta vandamál með afurðalánin í vet-
ur, hefðu mörg fyrirtæki skilað góð-
um hagnaði á þessu ári. Þegar þau
höfðu náð að byggja upp nógu stóran
bústofn, nógu mikinn lífmassa, til að
standa undir framleiðslunni, var
klippt á allt, skorið á æð. Fullyrðingar
um að framleiðslan standi ekki undir
kostnaði eru byggðar á tölum fyrir
stóru strandeldisstöðvarnar. Tölur frá
öðrum stöðvum sýna hins vegar að
framleiðslan stendur vel undir sér.“
Framtíðin?
„Fiskeldið á mikla framtíð fyrir sér. í
Evrópu leggja menn í það milljarða á
ári. Norðmenn ætla sér að framleiða
milljón tonn á ári eftir nokkur ár. Ég
held að fiskeldið eigi ekki síður fram-
tíð fyrir sér hér en annars staðar. Við
erum mjög vel í stakk búnir til að ná
góðum árangri. Fiskeldismenn hafa
tillögur í þeim efnum. Tillögur sem
kosta miklu minna en þessar 300
milljónir rfkisstjórnarinnar. Með því
að frysta afurðalánin, sem nú hvíla á
fyrirtækjunum, og veita þeim bú-
stofnskaupalán, eru þau fullbúin til
að skila góðum arði. Þessar aðgerðir
kosta miklu minna en 300 milljónir
og með þeim má ná aftur þeim fjár-
munum, þeim 5 milljörðum, sem rík-
isstjórnin virðist hafa sætt sig við að
tapa.“ -aá.
Laugardagur 8. júní 1991

:
Tímamynd: Ami Bjama
Eyjólfur Friðgeirsson,