Tíminn - 17.03.1992, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 17. mars 1992
Tíminn 5
Björn S. Stefánsson:
Byggðastefna á
Efrópsku efnahagssvæði
í fyrstu grein minni leiddi ég rök að því að fyrirvarar íslendinga um
einkarétt til að veiða físk við ísland væru gegn eðli EES- samnings-
ins. Grundvöllur hans er jafn réttur til atvinnurekstrar hvar sem fyr-
irtæki er skráð á svæðinu og hverjir sem það eiga. Ég benti á að þeir,
sem hefðu flutt mál íslands í þessum samningum, væru í hugsjóna-
bandalagi við upphafsmenn EES-málsins (í samtökum efrópskra
jafnaðarmannaflokka), ættu sér því sömu langæju markmiðin og
þeim væri því eðlilegt að skilja málið eins, hvoru megin sem þeir
sætu við borðið. Þeir mundu bregðast hugsjón sinni að ætla íslend-
ingum þau sérréttindi að halda þorra fyrirtækja svæðisins frá þeirri
starfsemi sem umfram allt annað gerir ísland áhugavert, en það er
sjávarútvegur og orkuframleiðsla.
Einnig benti ég á að náið sam-
starf íslenzkra embættismanna við
embættismenn svæðisins leiddi til
þess að þeir samræmdu hugmynd-
ir sínar um það sem væri sameigin-
legt keppikefli landanna og það
væri vissulega ekki það að ríki, sem
0,1% íbúa svæðisins byggðu, fengi
eitt að halda 99,9% íbúanna frá at-
vinnurekstri sem vissulega væri á
meðfæri fjölda annarra, ekki sízt
útgerðarfyrirtækja í nálægum
löndum (Noregi og Danmörku).
Lýsing Þrastar Olafssonar í áður-
nefndum greinaflokki á ástandi
mála á íslandi er ekki í samræmi
við alþjóðlegar hagskýrslur. ÞÓ
hefur um það mörg orð í greina-
flokki sínum að íslendingum sé
mikil nauðsyn að rjúfa einangrun
þjóðarinnar, meðal annars með
markaðsaðgangi í Efrópu. í hag-
skýrslum- kemur fram að varla
nokkurt ríki hefur meiri utanríkis-
viðskipti en ísland og að þunginn
af þeim viðskiptum er við Efrópu-
ríki, tollfrjálst. Hvemig getur að-
stoðarmaður utanríkisráðherra
lýst slíku ríki sem einangmðu? Svo
líkir hann hagkerfi íslands við til-
skipanahagkerfi Ráðstjómarríkj-
anna. Hagskýrslur sýna hins vegar,
að hlutur hins opinbera er sízt
meiri hér en gerist í nálægum
löndum.
íslendingar fengu tollfrjálsan
markaðsaðgang að Efrópu fyrir svo
til allar afurðir sínar með samning-
um fyrir 15-20 ámm. ÞÓ talar um
það sem mikið nauðsynjamál að
tryggja „markaðsaðgang" íslend-
inga í Efrópu. Er það ekki skortur á
viðfangsefnum hjá utanríkisráð-
herra og aðstoðarmanni hans að
leggja sig fram við mál sem komust
í góða höfn fyrir löngu og ekki
stendur til að hrófla við á neinn
hátt?
Þetta er ekki óskylt tali utanrík-
isráðherra síðastliðið sumar um að
aðild íslands að EES mundi veita
íslendingum tollfrjálsan markað
fyrir fullunnar sjávarafurðir. Þetta
taka ýmsir síðan upp eftir honum
gagnrýnilaust, þótt ísland hafi á
annan áratug mátt selja tollfrjálst
fullunninn fisk til ríkja þeirra sem
standa að EES.
í EES-samningnum em ákvæði
sem takmarka rétt til aðgerða í
byggðamálum. Ef íslendingar til-
heyrðu svæðinu þyrftu þeir að rök-
styðja gerðir stjómvalda. Það
reyndi á hvernig fulltrúar íslands
skildu þær sjálfir og túlkuðu. At-
hugum hvernig fulltrúi utanríkis-
ráðherra, ÞÓ, skilur byggðastefnu
landsmanna. í Morgunblaðinu 31.
janúar 1991 birtist eftir hann
greinin „Byggðastefna".
Ég sendi blaðinu athugasemdir
mínar við greinina undir yfirskrift-
inni .Aflvaki byggðastefnu" rúm-
lega viku síðar. Greinin hefur ekki
birzt þar.
Hún varðar efni EES-samnings-
ins, se'm ekki hefur verið mikill
gaumur gefinn, og birtist hún því
hér:
Aflvaki byggðastefnu
Hvað er það sem knýr Alþingi til
aðgerða? Em það stefnuyfirlýsing-
ar stjórnmálaflokkanna? Stjómast
þær af hugmyndaheimi leiðtoga
þeirra? Er þar helzt á bak við al-
menningsálit, ef til vill Iítt skil-
greint?
Ég held að þetta fari eftir eðli
málsins. Ég hygg að hugmynda-
heimur leiðtoganna ráði mestu um
mál, þar sem tekið er af skarið í eitt
skipti fyrir öll, svo sem um sam-
skipti íslands við önnur ríki. Öðm
máli gegnir um mál, sem ráðast
aldrei endanlega, heldur mótast
hægt og sígandi af ótal aðgerðum.
Þannig sýnist mér að hafi orðið til
það sem kallað er byggðastefna.
Menn veifa ýmsum hugsjónum í
því sambandi. Þröstur Ólafsson
(„Byggðastefna“, Mbl. 31. janúar)
eignar hana hugsjón ungmennafé-
laganna frá fyrri hluta þessarar ald-
ar og hafi þrír af fjómm gömlu
stjórnmálaflokkunum framfylgt
henni til mikilla vandræða fyrir
þjóðina, en Alþýðuflokkurinn einn
staðið gegn. Þó hafi Jón Baldvins-
son, formaður þess flokks, stutt efl-
ingu landbúnaðarins.
Lítum á dæmisögu úr félagslegri
mannfræði úr framandi landi. Mik-
ilsvirtur embættismaður í Óska-
landi hélt iðulega fram gildi menn-
ingar ósklendinga í ræðu og riti.
Sonur hans menntaðist erlendis og
þótti efnilegur. Svo fór að hann
Sumir sjá jyrir sér
andstteður iþessu
máli, eins og Þröstur
gerir, þegar hann talar
um landsbyggðina
gegn höfuðborgar-
svæðinu. Afstaða Jóns
Baldvinssonar var í
samrœmi við viðhorf
alþýðu manna í
Reykjavík, sem óttaðist
að aðstreymi til
borgarinnar yki
atvinnuleysiþar. Þá
naut flokkur hans
miklu nteira Jylgis í
Reykjavík en nú.
kaus að starfa á Óskalandi og gerði
það opinbert. Það embætti, sem
hann sóttist eftir, var þó ætlað öðr-
um. Þá var bmgðið á það ráð að
búa til handa honum annað emb-
ætti sams konar. Mátti um það
segja, líkt og sagði af búsæld í fom-
um sögum, að þar uxu tvö höfuð
þar sem eitt var fyrir.
Hvemig eigum við að skilja slík
viðbrögð í framandi landi? Var það
þjóðrækni þessa mikilsvirta ósk-
lendings, sem hann hafði haldið
fram við ýmis tækifæri, sem réð því
að hann beitti áhrifum sínum til að
EES-samn-
ingurinn II
tryggja syni sínum stöðu eða hefði
áhrifamaður á öðmm tímum, sem
ekki þekktu þjóðræknishugmynd-
ir, farið eins að? Ætli það sé ekki
sammannlegt og hafið yfir allar
hugsjónir, eins og þær birtast í
ræðum forystumanna, að óska þess
að synir og dætur taki upp merkið
og búi sér framtíð á sama vett-
vangi, í Óskalandi og á íslandi á
ýmsum tímum?
Ég held því að það sé mglandi af
Bjöm S. Stefánsson.
ÞÓ að draga hugsjón ungmennafé-
laganna fram til skýringar á þeirri
viðleitni að maður megi koma í
manns stað. Þar hafa embættis-
menn sitt svið og sumir svo heppn-
ir að geta bætt við það, en almenn-
ingur á mörg svið og dreifð um
landið og sum smá.
Það hefur verið nokkur samstaða
á alþingi, óháð flokkum, að sem
flestir mættu njóta gmndvallar-
samfélagsgæða. Það hefur líka ver-
ið nokkur samstaða um að beita
samfélagslegum aðgerðum til að
áföll í atvinnurekstri, sem ekki
verða talin sjálfskaparvíti, leiki fólk
ekki illa. Það hefur verið nokkur
ágreiningur um aðgerðir og þá
helzt um það hvað ætla megi land-
búnaði og sveitunum þar mikinn
hlut. Ágreiningurinn hefur samt
verið smávægilegur miðað við það
að í áratugi hefur sá skilningur ver-
ið almennur að hlutur landbúnað-
arins hljóti að rýrna. Samstaðan
hefur verið svo mikil að þar hefur
ekki verið spurning um knappan
meirihluta á alþingi, sem háður
væri kjördæmaskipan, eins og ÞÓ
heldur fram í grein sinni. í því til-
liti virðist hann aðeins skipta máli
um tækifæri til ríkisstjómarmynd-
unar. Það er ekki hugsanlegt að
ríkisstjórn, studd af þingmönnum
höfuðborgarsvæðisins einum,
treysti sér til að rjúfa þá samstöðu.
Mér sýnist aflvaki þeirra aðgerða,
sem eignaðar em byggðastefnu,
vera samtrygging almennings í
Það leiðir til sturl-
ungaaldarástands að
kenna okkur reykvík-
ingum að lita á utan-
bœjarfólk og hags-
muni þess sem
þjóðarböl.
Ýmislegt, sem gert
hefur verið í nafni
byggðastefnu, hefur
verið til tjóns.
Þó yrði það tjón, sem
þjóðin hlyti af því
viðhorfi að hún sé
sundruð í tvœr fylking-
ar, margfalt meira og
óbœtanlegt
landinu, þar sem stjómmálaflokk-
unum er beitt. Það er misjafnt hvað
í húfi er á hverjum tíma, en ég
hygg að fyrir fólki hafi vakað þetta:
Nú er það þeirra mál, þeirra vand-
ræði, næst kann að koma að okkur.
Þetta er jafnaðar- og almanna-
tryggingaviðhorf almennings, sem
hlýtur að móta stjórnmál lýðræðis-
þjóðfélags. Úrræðin hafa vitaskuld
iðulega verið misheppnuð. Stund-
um á þá við sú afsökun að forsend-
ur hafi breytzt. En að breyttu
breytanda stendur eftir sama við-
horf og réð aðgerðum þeirra feðga í
Óskalandi, þótt almenningur hafi
ekki aðstöðu til að láta óskir sínar
rætast eins vel.
Sumir sjá fyrir sér andstæður í
þessu máli, eins og Þröstur gerir,
þegar hann talar um landsbyggð-
ina gegn höfuðborgarsvæðinu. Af-
staða Jóns Baldvinssonar var í sam-
ræmi við viðhorf alþýðu manna í
Reykjavík, sem óttaðist að að-
streymi til borgarinnar yki at-
vinnuleysi þar. Þá naut flokkur
hans miklu meira fylgis í Reykjavík
en nú. Nú beita engin skipuleg
samtök reykvíkinga sér gegn að-
streymi til Reykjavíkur. Engu að
síður fálla margar athugasemdir
meðal almennings í Reykjavík um
það óhagræði sem reykvíkingar
verði fyrir af mannfjölgun á höfúð-
borgarsvæðinu, en af öðrum
ástæðum en á dögum Jóns. Það
kom m.a. fram í skoðanakönnun,
þar sem býsna margir kusu nýju ál-
veri stað fjarri Reykjavík. Þó er þar
um að ræða framkvæmd sem
mundi ekki bæta nema örfáum
prósentum við mannfjölda svæðis-
ins. Þar er ekki líklegt að menn
mundu í nokkru öðru héraði snú-
ast gegn atvinnurekstri sem rask-
aði þar jafnlitlu hlutfallslega. Þama
er annar aflvaki byggðastefnu sem
tengir Iandsbyggð og höfuðborgar-
svæði saman. Loks hygg ég að það
sé sammannlegt að finna til með
mannlegu félagi, hverjir sem í hlut
eiga, og fagna vexti og viðgangi, en
hryggjast yfir hrömun þess, þótt
ekki séu hagsmunir í húfi.
Menn geta býsnazt yfir því böli,
sem þjóðin hljóti af byggðastefhu,
og reiknað tortímingu yfir þjóðina
hennar vegna. Þá er annaðhvort að
snúast gegn helsta aflvaka hennar,
jafnaðar- og tryggingaviðhorfi al-
mennings, eða leita úrræða sem
sameina jafnaðar- og tryggingavið-
horf almennings gangverki hag-
kerfisins. Það leiðir til sturlunga-
aldarástands að kenna okkur reyk-
víkingum að Iíta á utanbæjarfólk
og hagsmuni þess sem þjóðarböl.
Ýmislegt, sem gert hefur verið í
nafni byggðastefnu, hefúr verið til
tjóns. Þó yrði það tjón, sem þjóðin
hlyti af því viðhorfi að hún sé
sundruð í tvær fylkingar, margfalt
meira og óbætanlegt.
Með aðild að EES gæti það orðið
hlutverk ÞÓ eða skoðanabróður
hans að fara til höfúðstöðva EES til
að rökstyðja aðgerðir í byggðamál-
um hér á landi. Þar hljóta að vera
tiltækar skýrslur sem sýna að það
eru öfugmæli að telja ísland ein-
angrað, land sem hefur hlutfalls-
lega meiri utanríkisviðskipti en
flest ríki heims. Þar láta menn ekki
heldur segja sér að ísland skeri sig
úr öðmm ríkjum svæðisins með
lítinn hlut markaðsbúskapar, um
það bera vott margvíslegar skýrsl-
ur. Hins vegar yrði verra fyrir
menn þar að meta þá skýringu á
aðgerðum íslendinga í byggðamál-
um að þær séu byggðar á hugar-
fóstri félagsskapar sem varð til fyrir
90 árum. Menn kynnu að spyrja
nánar um þann félagsskap og þá
kæmi í Ijós að hann starfar núorðið
mest að íþróttum og afþreyingu
ungmenna. Ég hygg að það þyrfti
talsvert annan málflutning þar ytra
til að fá aðgerðir í byggðamálum
samþykktar. Eitt meginskilyrði er
það að ástand mála í viðkomandi
byggðarlagi sé talsvert miklu lak-
ara en hér hefur verið nokkurs
staðar undanfama áratugi. Sum-
um líkar það vel, en öðrum miður.
Höfundur er hagfræöingur-