Tíminn - 25.04.1992, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 25. apríl 1992
Sveinn Allan Morthens, framkvæmdastjóri Svæðisstjórnar um málefni
fatlaðra á Norðurlandi vestra:
Kálfstaöir i Hjaltadal ern ekki
beinlínis í þjóðleið, þó frægöar-
setrið Hólar standi skáhallt á
móti bænum í dalnum. Heimreið-
in er grýtt og oft þungfær vegna
snjóa á vetrum. En þó að vegfar-
endur þurfi að hægja ferðina,
þegar þeir beygja frá aðalvegin-
um til Hóla inn dalinn hinum
megin, er það þess viröi, því út-
sýnið er fallegt. Drangey skartar
sínu fegursta úti á firöinum, en í
bakgrunni tróna úfnir fjallatindar
Tröllaskagans.
Á Kálfstööum býr Svíþjóðar-
menntaður uppeldisfræðingur,
Sveinn Allan Morthens, ásamt
konu sinni Þóru Björk Jónsdóttur
og einni dóttur. Þau fluttust frá
Reykjavík til Skagafjarðar 1983
þar sem þau tóku þátt i stofnun
skólaheimilis fýrir þroskaheft
böm á bænum Egilsá i Akra-
hreppi og bjuggu þar til 1988,
þegar Allan tók við starfi fram-
kvæmdastjóra Svæöisstjórnar
um málefni fatlaðra á Norður-
landi vestra. Allan sækir vinnu
sína úr Hjaltadalnum inn á Sauö-
árkrók, en Þóra starfar sem
skólastjóri í grunnskólanum á
Hólum.
Eftir að komið er í hlaö fá
Tímamenn kaffi og heimabakaö
brauð í eldhúsi á Kálfstööum, en
Allan Morthens rifjar upp þegar
hann og bræður hans voru ungir
strákar í sveit í Kjósinni.
„Við lærðum þar að umgangast
náttúruna með virðingu og
meta kosti þess að búa í nátt-
úrulegu umhverfi/1 segir hann,
og bætir við að hann hafi
snemma kynnst dökku hliðun-
um á mannlífinu í Reykjavík,
þegar hann vann á Unglinga-
heimili ríkisins jafnhliða námi.
„Þá var maður að fást við harð-
asta kjarna „vandræðaung-
Iinga“ og varð vitni að mörgum
slæmum hlutum, sem voru að
festa sig í sessi sem vandamál í
höfuðborginni; Reykjavík hefur
að mínu viti fáa kosti stór-
borga, en aftur á móti flesta
galla þeirra."
Tóku öll meira og
minna ástfóstri við
staðinn
Eftir að hafa unnið í þrjú ár
við Ungiingaheimilið að loknu
námi var Allan búinn að fá nóg,
og hann og Þóra Björk voru
ákveðin í að breyta til. Það fylg-
ir því hins vegar alltaf dálítið
rask fyrir fjölskyldu að taka sig
upp og skipta um umhverfi.
„Við höfðum nokkrum árum
áður starfað einn vetur vestur á
Breiðuvík við skólaheimili, sem
þar var rekið," segir Allan. „Það
var vissulega erfitt og mikil
einangrun, en lærdómsríkt. Á
þessum tíma var fræðslustjór-
inn á Norðurlandi vestra að út-
færa hugmynd um sérskóla eða
sérdeild fyrir fötluð börn í um-
dæminu. Sú hugmynd kom
upp að við færum nokkur hing-
að norður og mynduðum
skólaheimili, þar sem við áttum
að búa jafnhliða og veita sólar-
hrings þjónustu fyrir fatlaða
vistmenn. Það varð úr og við
sjáum ekki eftir því. Skóla-
heimilinu var valinn staður á
Egilsá í Skagafirði og hefur ver-
ið starfrækt þar síðan. Þar hef-
ur verið tiltölulega þröngur
hópur af fólki, sem hefúr sér-
fræðimenntun á sviði félags-
mála, og það hefur allt meira
og minna tekið ástfóstri við
Skagafjörðinn. Þó svo að Egils-
árheimilið verði líklega ekki
starfrækt áfram, eru að
minnsta kosti tvenn hjón, sem
hafa unnið þar, búin að kaupa
sér jarðir og sest að annars
staðar í firðinum.“
Hér skemmtir fólk
sér sjálft
Hvernig er að koma inn í til-
tölulega fámennt samfélag og
aðlagast mannlífinu þar?
„Það er ekkert erfitt. Okkur
var tekið mjög vel. Þetta gekk
rólega til að byrja með, en
small saman mjög fljótlega. Við
gerðum okkar besta til þess að
taka þátt í þessu félagslega lífi í
sveitinni, sem er annað en
borgarbúinn á að venjast. Hér
verður fólk til dæmis að
skemmta sér sjálft. Það má
segja að hér sé enn í heiðri haft
hið fornkveðna „Maður er
manns garnan". Það, sem mað-
ur þekkti fyrir sunnan, var að
fara á einhverja staði til þess að
láta skemmta sér. Við upplifð-
um okkur mjög fljótlega sem
heimamenn og ég held svo sem
líka að fólkið í kring hafi fljót-
lega litið á okkur sem hluta af
sveitinni, þó að við værum ekki
með búskap.“
Genguð þið skipulega til
verks og gerðuð áætlun um
hvernig skyldi standa að því að
kynnast nýjum nágrönnum?
„Nei, við gerðum það auðvit-
að ekki,“ segir Allan brosandi.
„En við Þóra Björk höfðum
ákveðna reynslu frá Breiðuvík.
Skólaheimilið þar var bæði fé-
lagslega og landfræðilega ein-
angrað. Þegar við komum til
Skagafjarðar, vissum við a.m.k.
hvað við áttum ekki að gera.
Við vissum, að það að reka
svona stofnun í sveitinni gerði
þá kröfu til okkar að við gengj-
um að því sem þar væri, en
reyndum ekki að aðlaga sveit-
ina að okkar kröfum. Reyndar
kom svo í ljós að félagslíf sveit-
arinnar henntaði mjög vel okk-
ar háttum.“
Ákveðinn
heimóttarháttur
í ársbyrjun 1988 fluttist fjöl-
skyldan til Sauðárkróks, þegar
Alían tók þar við starfi fram-
kvæmdastjóra Svæðisstjórnar
um málefni fatlaðra. Uppbygg-
ingin í þeim málaflokki var þá
komin tiltölulega stutt á veg í
Norðurlandskjördæmi vestra.
„Þá var íyrir nokkrum árum
búið að setja ný lög um málefni
fatlaðra, og menn voru að
reyna að átta sig á því hver væri
þörfin og annað í þeim dúm-
um,“ segir Allan. „Mér fannst
og finnst enn nokkuð áberandi
visst tómlæti gagnvart þessum
málaflokki. Menn hafa tak-
markaðan skilning á málefnum
fatlaðra. Þeim finnst þetta vera
ákaflega dýrt að vera að búa til
sambýli og stofnanir fyrir þá. Á
Norðurlandi vestra starfa um
30 að þjónustu við fatlaða. Þeir,
sem ekki þekkja til, spyrja
gjaman hvort það sé einhver
þörf á þessu. En mönnum
hættir til að gleyma því líka að
félagsleg þjónusta er hluti af
byggðastefnu. Það er alltaf að
koma betur og betur í ljós hvað
félagslega þættinum er lítið
sinnt og hann vanmetinn, bæði
af sveitarfélögum og stofnun-
um.
Við sjáum koma upp ýmis-
konar vandamál hjá fólki, sem
ekkert er hægt að sinna. Sveit-
arfélög leggja eðlilega áherslu á
atvinnuuppbyggingu, en það er
eins og menn gleymi að það
þarf að sinna félagsþjónustunni
jafnhliða. Hún er látin sitja á
hakanum. Það má nefna sem
dæmi að það er ekki starfandi
hér einn einasti félagsráðgjafi.
Það er ekki starfandi á vegum
sveitarfélaga hér einn einasti
sálfræðingur og það starfar
ekki heldur einn einasti geð-
læknir á Norðurlandi vestra. Ef
einhver vandamál koma upp,
þurfa menn að leita eitthvert
annað eftir þessari þjónustu.“
Er þörfin til staðar?
„Hún er ótvíræð. Lands-
byggðin á undir högg að sækja
og þar þrengir stöðugt að, sér-
staklega hvað varðar atvinnu-
tækifæri og uppbyggingu. En ef
menn gleyma félagslega þætt-
inum, er mikil hætta á því að