Fréttablaðið - 11.03.2009, Blaðsíða 30

11. mars 2009 MIÐVIKUDAGUR4
Endurreisnin
Það er sagt að siðrof hafi orðið á Íslandi í aðdraganda Hruns-
ins. Siðbótar er þörf. Við þurfum að
taka upp góða trú.
1. Góð trú
Góð trú er orðrétt þýðing á latneska
hugtakinu bona fide. Sá sem hefst
að í góðri trú tekur ákvarðanir að
eigin frumkvæði og með einlægum
ásetningi út frá því sem hann veit
að öllu gættu, samkvæmt samvisku
sinni, að er satt og rétt (eða sannast
og réttast) í hverju máli.
Á Íslandi hefur önnur afstaða
verið ríkjandi ákaflega lengi, eitt-
hvað á þessa leið: Valdsmenn taka
þær ákvarðanir sem þeir vilja,
alveg óbundnir nema að því eina
leyti sem þeir brjóta ekki himin-
hrópandi sannanlega gegn skráð-
um og skýrum lagaákvæðum.
Þetta hefur ekki aðeins verið
raunin með pólitíkusa heldur hafa
ámóta viðhorf gegnsýrt íslenskt
þjóðlíf almennt. Þar skipta mestu
máli viðskiptalíf og hins vegar fjöl-
miðlun og önnur opinber umræða.
Það er til barnslega einföld leið
út úr því siðferðilega öngstræti
sem þetta viðhorf hefur leitt þjóð-
ina í: að fólk ákveði að hafast að í
góðri trú. Ég tek fram að ég er hins
vegar ekki svo „barnslega einfald-
ur“ sjálfur að telja líklegt á næst-
unni að þetta verði algilt lögmál hjá
öllum mönnum. Því miður.
Þess vegna er hér mikilvægur
skilsmunur: Fyrir þá sem er með
beinum hætti trúað fyrir hags-
munum annarra, t.d. pólitíkusa og
bankamenn, eða eru í sambæri-
legri stöðu af öðrum ástæðum, t.d.
fjölmiðlamenn, er það frumkrafa
að þeir ræki störf sín og skyldur í
góðri trú. Það neyðir enginn neinn
til að bjóða sig fram í stjórnmál-
um til þess að fara með völd og
áhrif í umboði almennings. Menn
krefjast hárrar umbunar – og fá
hana – fyrir að sinna störfum hjá
fjármálafyrirtækjum að sögn til að
varðveita og ávaxta eignir annarra.
Þar fyrir utan eru fyrirtækin
iðulega hluta félög á almennum
markaði. Fjölmiðlar eru stundum
nefndir hið fjórða vald, sem veita á
hinum valdgreinunum aðhald. Því
fylgir siðferðileg ábyrgð. Hvað sem
öðru líður er óumdeilt að fjölmiðlar
hafa mikil áhrif – og margir segja
úrslitaáhrif – á skoðanamyndun
almennings.
Ég læt nægja að taka dæmi af
þessum þremur sviðum. Vitaskuld
mætti telja til fleiri. Krafan um að
menn í þessum stöðum hafist að í
góðri trú ætti að vera sjálfsögð. Hún
verður það vonandi sem fyrst.
Það liggur í hlutarins eðli að
engir, hvorki dómarar, kjósend-
ur, hluthafar né þeir sem nota fjöl-
miðla, geta „hankað“ mann á því
út af fyrir sig að hafa ekki farið
eftir samvisku sinni ef maðurinn
sjálfur staðhæfir annað. Þegar allt
kemur til alls eiga menn það aðeins
við sjálfa sig að ákveða hvort þeir
vilji hafa góða trú í heiðri. En ef
þeir gera það ekki vil ég halda því
fram að þeir viti upp á sig skömm-
ina, óháð allri sjálfssefjun og rétt-
lætingu út á við.
Þó það sé ekki hægt að „hanka“
menn og láta þá sæta utanaðkom-
andi ábyrgð eða viðurlögum fyrir
að vera í vondri trú leysir það þá
ekki frá því að vita sjálfir upp á sig
skömmina. Um leið er þetta forsend-
an sem ég vil gera fyrir umfjöllun
minni: hún getur ekki átt við sið-
leysingja. Ég vil hins vegar leyfa
mér að gera ráð fyrir því að áhrifa-
menn á Íslandi, bæði í stjórnmálum
og annars staðar, séu almennt ekki
siðleysingjar, eins misjafnir og þeir
annars eru. Ef einhver fellir sig
ekki við þessa forsendu er svo sem
ekkert um það að segja. En sá sami
er þá greinilega töluvert svartsýnni
en ég á stöðu íslensks samfélags.
2.„Dómarinn sá það ekki!“
Jón Ormur Halldórsson skrifaði eitt
sinn pistil í Fréttablaðið þar sem
hann lýsti „hægindastólskenningu“
bresks háskólaprófessors sem hafði
kennt honum. Sá þóttist hafa merkt
að þegar nýlendur breska heims-
veldisins öðluðust sjálfstæði á 20.
öld hefði lýðræði helst fest í sessi
þar sem arfleifð Breta hafði skilið
eftir sig krikket sem þjóðaríþrótt.
Þar sem fótbolti var á hinn bóginn
þjóðaríþróttin hafði allt farið í bál
og brand og þjóðirnar síðan verið
ofurseldar byltingum og borgara-
styrjöldum.
Prófessorinn benti á að krikk-
et byggðist á því að menn virtu að
eigin frumkvæði reglur og siðvenj-
ur leiksins og gengjust af sjálfsdáð-
um við brotum. Fótbolti væri á hinn
bóginn leikur þar sem menn gengju
hverju sinni eins langt og dómar-
inn leyfði – og iðulega lengra ef þeir
héldu að hann sæi ekki til – og ekki
tíðkaðist að viðurkenna brot sín.
Prófessorinn spurði loks eitthvað
á þá leið hvort verið gæti að ólík
siðferðileg áhrif þjóðaríþróttanna
tveggja hefðu skipt sköpum um
muninn sem var á gengi þjóða sem
aðhylltust hvorn leikinn um sig.
Því má skjóta inn að það er reynd-
ar annað vitni um höfuðþýðingu
siðareglna í krikket að í Bretlandi
er alþekkt orðatiltæki til um það að
haga sér ósiðlega. Þá er einfaldlega
sagt um það sem viðkomandi gerði:
It’s not cricket! Allir þar skilja
undir eins hvað átt er við: maðurinn
var ekki í góðri trú. Ég ætla ekki
að fjölyrða neitt um áhuga Íslend-
inga á fótbolta. En meðan Bretar
segja að eitthvað sé ekki krikket
er viðkvæðið á Íslandi hins vegar:
Dómarinn sá það ekki!
Í hinni almennu lýsingu á fót-
boltasiðgæði hér framar ætti hver
að geta séð algera hliðstæðu við
það sem tíðkast á vettvangi stjórn-
mála og viðskipta hér á landi. Dæmi
um þetta? Þarf að telja þau upp? Á
undanförnum vikum og mánuðum
hefur þjóðin sýnt með afgerandi
hætti í búsáhaldabyltingunni við-
bjóð sinn og vanþóknun á hátterni
valds- og viðskiptamanna undanfar-
in ár. Ef höfð eru í huga þau skýru
og fordæmalausu skilaboð held ég
að óhætt sé að sleppa upptalning-
unni. Dæmin eru lýðum ljós, þeim
sem á annað borð vilja sjá þau.
3. Kaldlyndið
Ég held að eitt orð nái ágætlega yfir
það viðhorf, þann skort á góðri trú,
sem endurspeglast í mörgum gjörð-
um íslenskra valdhafa og viðskipta-
manna undanfarin ár: Kaldlyndi.
Það felur í stystu máli í sér and-
stæður einkenna á góðri trú. Það er
beiting valds með aðra hagsmuni í
huga en réttlætið hrópar á. Það er
viðhorfið um alræði valdhafans.
Einn af íslensku óligörkunum ku
hafa lýst olnbogarými sem hann
taldi sér bera þannig: Ég á ‘etta og
ég má ‘etta. Ráðherrar komu glott-
andi í viðtöl og „rökstuddu“ gífur-
lega umdeildar embættisfærslur
með þessum hætti: Ég ræð.
Þetta voru einkunnarorð kald-
lyndisins. Ég á, ég ræð. Ég er ekki
að persónugera eitt eða neitt. Og mér
er sjálfum ekki í nöp við nokkurn af
þeim sem áttu þátt í að skapa og við-
halda ástandinu eins og það var. Ég
held að fæstir hafi reyndar nokkuð
persónulega á móti þeim.
En: öfugt við það sem sumir
fyrrverandi æðstuprestar þeirra
vilja nú halda fram verða atburð-
ir í mannlegu samfélagi ekki nema
af mannavöldum. Og ástandið varð
vissulega svona. Það ástand sköp-
uðu engir aðrir en valdhafar og
áhrifamenn á þeim tíma. Þeir bera
að sama skapi ábyrgð á því, hver og
einn í réttu hlutfalli við völd sín og
áhrif þá. Þeir létu undan kaldlyndi
sínu. Fyrir það – og hugsanlega
aðeins það – hefur þjóðin nú, eftir
langa mæðu, fengið nóg af þeim.
4. Alltaf pláss við plóginn
Ég veit ég sagði í byrjun að efni
greinarinnar ætti bara við um
menn í áhrifastöðum. Að það væri
frumkrafa að þeir hefðust að í góðri
trú og segðu satt en kannski væri
barnsleg einfeldni að leyfa sér að
vona að allir menn, eða þó ekki væri
nema bara við hér í örsamfélaginu
Íslandi, gerðu hið sama. En maður
skyldi aldrei segja aldrei.
Hvað rúmar stærsti loftkastalinn
marga skýjaglópa? Svarið? Það er
pláss fyrir alla.
Ítarlegri útgáfa greinarinnar er á
bloggsíðu höfundar, finnur-
vilhjalmsson.blogspot.com.
Siðbótin síðari
Evrópumál
Skúli Helgason, frambjóðandi í prófkjöri Samfylkingarinnar í
Reykjavík, sá ástæðu til að gera
formanni Framsóknarflokks-
ins upp skoðun í grein í Frétta-
blaðinu mánudaginn 9. mars. Þar
heldur Skúli því fram að formað-
ur Framsóknarflokksins hafi til-
kynnt opinberlega að flokkurinn
væri opinn í báða enda í hugsan-
legum stjórnarmyndunarviðræð-
um að loknum kosningum. Skúla
til upplýsingar og kannski hugar-
hægðar, þá lýsti formaður Fram-
sóknar þeirri skoðun sinni í við-
tali við mbl.is þann 5. mars sl. að
hann vonaðist eftir vinstri stjórn!
Það eina sem gæti komið í veg
fyrir myndun hennar væri skort-
ur á vilja hjá vinstri flokkun-
um. Hann ítrekaði síðan að hann
myndi alltaf setja vinstri stjórn
sem fyrsta kost. Hið sama sagði
Eygló Harðardóttir, þingmaður
og ritari Framsóknarflokksins í
viðtali á Morgunvaktinni á Rás 1
þann 23. febrúar.
Á flokksþingi framsóknar-
manna í janúar var ítrekað fagn-
að þegar ræðumenn töluðu hver
á fætur öðrum um að gefa Sjálf-
stæðisflokknum frí frá lands-
stjórninni. Það var einmitt á þeim
grundvelli sem Framsóknarflokk-
urinn bauðst til að verja minni-
hlutastjórn vinstri flokkanna falli
fram að kosningum í lok apríl.
Annars ætti Skúli að hafa
reynslu af því að vera opinn í
báða enda eftir að hafa kúrt undir
sömu sæng með „höfuðóvini“
Samfylkingarinnar, Sjálfstæðis-
flokki vorið 2007. Þá var kátt í bæ
Samfylkingar og Skúli tók fullan
þátt í því, þótt gamanið ætti eftir
að kárna eins og flestir þekkja.
Nú lætur Skúli eins og hann hafi
aldrei í dyngju sjálfstæðismanna
komið. Hann ætti því fremur að
líta í sinn eigin Samfylkingar-
barm heldur en að gera fram-
sóknarmönnum upp skoðanir í
þessum efnum.
Framsókn horfir
víst til vinstri
EINAR SKÚLASON
Frambjóðandi
Framsóknarflokksins
FINNUR ÞÓR
VILHJÁLMSSON
lögmaður