Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Page 8

Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Page 8
8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. janúar 2006 H vort sem hlustað er á Spegilinn á RÚV eða horft er á CNN berast okkur ótvíræð skilaboð: Hnattvæð- ing hefur breytt öllu. Þetta heyrum við í sífellu. Líkt og um töfraþulu sé að ræða læðist hugtakið „hnattvæð- ing“ inn í fréttir og skýringar á öllum sköpuðum hlutum. Hnattvæðing hefur breytt því hvernig við vinnum vinnuna okkar, og því hvort við höfum vinnu; hvernig við nálgumst upplýsingar og hvernig við eig- um samskipti hvert við annað. Þetta eru almenn sannindi, almennt talið. Þjóðríki víkja fyrir rökvísi sem þekkir ekki landa- mæri. Ný og betri veröld? Óumflýj- anleg þróun? Róttæk endurskipu- lagning á valdahlutföllum? Þróun sem fletur út mismun og sérkenni? Uppskriftin að vel- megun og friði? Hnattvæðing hefur verið skýrð á ólíka vegu og sannleikskorn er sennilega að finna í flestum skýringarmódelunum þótt ekkert eitt þeirra gefi heildstæða mynd af því sem er að gerast, og hef- ur þegar átt sér stað. Flatur og frjáls heimur Thomasar Friedmans og sú fasíska ráðstjórn alþjóðlegra stórfyrirtækja sem Chomsky lýsir eru að vissu leyti hliðar á sömu upp- köstuðu mynt og kannski er ekki hlaupið að því að segja fyrir um hvor lendir ofaná þegar upp er staðið. Einn af þeim sem snemma veltu fyrir sér afleiðingum tækniframfara á alþjóðleg samskipti var kanadíski fræðimaðurinn Marshall McLuhan en hugmyndir sín- ar setti hann fram í hnitmiðaðri myndlíkingu: Heims- þorpið. Heimsþorpið breytir fjarlægð í tengsl. Ókennileiki framfara verður að tæknilegum samruna manna og tóla, kaldur veruleiki skýrt sundurgreindra menningarsamfélaga breytist í heitan suðupott þar sem charleston-dansarar í Ameríku hafa áhrif á efna- hagslíf Kína. Löngu á undan kaos-kenningunni vildi McLuhan meina að það sem gerðist hér hefði áhrif þar. Tækni og fjölmiðlun smækka heimsmyndina, gera hana skiljanlega og aðgengilega. Samskipti eru hér aðalatriðið – dreifing og neysla skilaboða og ímynda. Það sem skilið er útundan hjá McLuhan er efnahag- urinn sem slíkur, nokkuð sem vissulega takmarkar skýringarhæfi kenninga hans, en það sem skiptir máli er að ímyndir skipta máli og um það hafði McLuhan margt að segja. Tæknin mótar tilveru fólks; almenn sannindi og viðhorf taka breytingum með tæknilegum framförum og breyttri heimsmynd. Hinn póllinn í fræðunum, sá sem ekki skilur á milli stjórnmála og fjölmiðlaðra samskipta, eru hugmyndir þýska heimspekingsins Jürgens Habermas um til- tölulega hlutlaust rými skynsamra skoðanaskipta. Hnattvæðing, og þetta vissi McLuhan, hefur þó í för með sér að allar hugmyndir um slíkt rými þarf að endurskoða á róttækan hátt. Meðan þjóðríkið er enn helsta umgjörð skoðanaskipta og pólitískrar þátttöku hefur heimur fjölmiðla og fjármagns löngu sagt skilið við slík mörk. Þetta er þróun sem að mati Habermas ógnar sjálfri lýðræðishugmyndinni en samkvæmt öðr- um fræðimönnum skapar loksins möguleika á fé- lagsrými sem ekki er undiropið ríkjandi hug- myndafræði og valdahlutföllum. Valdi sem dulbýr kúgun og misskiptingu með lýðræðislegri orðræðu. Alheimspönkararnir Þeir vísindaskáldsagnahöfundar sem fram komu á ní- unda áratugnum og eru jafnan kenndir við „cyberp- unk, William Gibson, Bruce Sterling og (nokkru síð- ar) Neal Stephenson, svo nokkrir séu nefndir, voru ansi framsýnir hvað varðar þá myrku framtíðarsýn sem þeir settu fram. Gildið sem við nú kennum við fjármuni er afstætt í eðli sínu og fylgir samfélags- breytingum. Áþreifanleg myndbirting gildisins breyt- ist þess vegna, sögðu þeir, og gjaldmiðill framtíð- arinnar verður upplýsingar en ekki stimplaður pappír. Vígvöllurinn verður ekki lengur land- fræðilegur heldur óstaðbundið þekkingarrými staf- rænna upplýsingabanka. Kennileiti sjálfsins verða ekki þjóðríki, samfélagsskyldur eða gamlar hefðir heldur hollusta við alþjóðleg stórfyrirtæki. Og nú, þegar tæplega þriðjungur herbákns stærsta herveldis heimsins hefur verið einkavæddur, hljómar sá spádómur höfundanna að stríð framtíðarinnar verði ekki háð milli þjóða heldur fyrirtækja langt í frá fjarstæðukenndur. Það eru vangaveltur sem þess- ar um rökvísi efnahagslegrar þróunar, og hvernig hún muni hafa áhrif á samfélagsbygginguna, sem liggja að baki orða bandaríska fræðimannsins Frede- rics Jamesons þegar hann kallaði „cyberpunk“ skáld- sögurnar einn mikilvægasta vettvang gagnrýnnar umfjöllunar um síðkapítalisma. En pönkararnir voru að mörgu leyti á undan sínum samtíma. Umræðan um hnattvæðingu og það sem Jameson kallar „síðkapítalisma“ hefur hins vegar breiðst út síðustu ár og gerir nú vart við sig í flestum samtímalegum miðlum. Umræðan smýgur inn í ólík- ustu viðfangsefni. Og þar er kvikmyndin engin undantekning. Á síð- ustu árum hafa fjölmargar kvikmyndir gert breytta heimsmynd að umfjöllunarefni. Hér er um að ræða bæði leiknar myndir og heimildarmyndir, og afrakst- urinn hefur verið afar áhugaverður svo ekki sé meira sagt. Þar við bætist sú staðreynd að hvernig sem maður svo sem skilgreinir hugtakið „hnattvæðing,“ grundvallast það sem um er rætt á tækni. Það er tækni sem gerir straum fjármagns um hnöttinn mögulegan og það er tækni sem hefur opnað flóð- gáttir ímyndasamfélagsins og þann endalausa straum upplýsinga sem það einkennir. Samanþjöppun og minnkun heimsins hefur haldist í hendur við tækni- legar framfarir. Kvikmyndamiðillinn sjálfur er einmitt gott dæmi um slíka tækni, tækni sem að vissu leyti þurrkar út hugmyndaleg og landafræðileg mæri, fer um allt og hefur áhrif hvar sem hann lendir. Miðill sem byggist á ímyndinni og æxlunartækni tæknilegs iðnaðar sem þekkir ekki landafræðileg mörk. Kvikmyndin er vél- ræn skilaboðaskjóða sem allt frá upphafi hefur verið flestum þjóðum aðgengileg og alltof oft talin hlutlaus. Það er meira að segja hugsanlegt að byggja megi röksemdafærslu sem staðsetur kvikmyndina sjálfa í lykilhlutverki í þróun hnattvæðingar. Hverju sem því líður hlýtur að vera áhugavert að sjá hvernig miðill, sem er jafn tengdur framrás hnattvæðingar og kvik- myndin er, tekur á efninu. Hnattvæðing og heimurinn Það er vitanlega ómögulegt að gera heildræna úttekt á umfjöllun og átökum kvikmyndamiðilsins við það samfélagslega ferli sem við köllum hnattvæðingu, en ef nokkrir áberandi erindrekar kvikmyndarinnar á sviðinu eru skoðaðir kemur í ljós að þeir sem starfa í miðlinum hafa á undanförnum árum ekki legið á skoðunum sínum. Þvert á móti hafa kvikmyndir frá ólíkum þjóðlöndum sameinast um ákveðið verkefni: Að fjalla um möguleikana og hætturnar sem felast í smækkaðri heimsmynd hins nýja heimsþorps. Það er í raun undarlegt til þess að hugsa að fyrir tuttugu árum var orðið „hnattvæðing“ sjaldan notað, hvort sem litið er til orðræðu viðskiptaheimsins, stjórnmála eða fjölmiðla. Það var í raun ekki fyrr en Berlínarmúrinn féll árið 1989 sem fór að bera á hug- takinu svo nokkru nemi. Endalok kalda stríðsins, aukin ábyrgð alþjóðlegra fjármálastofnana (WTO, IMF, o.fl.) og internetið sköpuðu umhverfið sem bók- staflega kallaði á að hugtakið næði víðari útbreiðslu. Kannski væri betra að segja að þær kringumstæður sem þörfnuðust skýringar urðu þar með greinilegri, og fjölmargir voru reiðubúnir til að takast á við það að skýra breyttar aðstæður. Þegar komið var fram á miðjan tíunda áratuginn var svo aftur ekki hægt að flýja hugtakið, það var út um allt, en um merkingu þess og þýðingu spunnust hatrammar deilur. Það er í þessu umdeilda og að mörgu leyti óútreiknanlega rými sem umræðan er stödd núna. Ný heimsmynd blasir við og hana er ver- ið að kanna. Og kvikmyndir hafa lagt sitt af mörk- unum í umræðunni og þeirri tilraun sem nú stendur yfir til að skilja og höndla þá atburðarás sem öðrum fremur mótar samtímann. Heimildarmyndin Life and Debt (Líf og skuldir, 2001) eftir Stephanie Black er ágætt dæmi um hvern- ig kvikmyndamiðillinn fjallar um málefnið – en hér er að vísu byggt eða stuðst að nokkru leyti við bók Ja- maica Kincaid, svo rætur myndarinnar liggja að hluta til utan formsins. Um er að ræða bæði skilmerkilega og aðkallandi umfjöllun um hvernig „þróunarlönd,“ í þessu tilviki eylandið Jamaíka, reynast undirseld rökvísi hnatt- væðingar, án tillits til sértækra aðstæðna. Myndin leggur með öðrum orðum áherslu á þá eyðileggingu á hefðbundnu lífsmynstri samfélags og afkomu ein- staklinga sem hnattvæðing getur haft í för með sér. Í þessu tilviki, eins og reyndar oftar, er samasemmerki sett milli hugtaksins „hnattvæðing“ og efnahags- legrar rökvísi samtímans. Rökvísi sem er hnattvædd og þar af leiðandi fráskilin bæði einstaklingnum og afmörkuðum samfélögum. Myndin fjallar um „rökvísi skuldasöfnunar,“ eða það hvernig skuldir þjóðríkja við alþjóðlegar stofn- anir geta reynst óyfirstíganlegur þröskuldur fyrir framfarir og sæmileg lífskjör. Vítahringur sem ómögulegt er að komast úr. Draugar fortíðarinnar, oft í formi spilltra embættismanna sem löngu síðan hafa horfið af sviðinu, halda áfram að hafa áhrif á lífskjörin í landinu í formi gamalla skulda sem oftar en ekki skiluðu sér inn á nafnlausa bankareikninga í Evrópu frekar en í samfélagsgerðina. Myndin er sögð frá sjónarhorni þeirra sem upplifa þær efnahagslegu umbreytingar sem hnattvæðing krefst (frekar en að hún hafi það í för með sér), þ.e. verkamanna, bænda og ríkisstarfsmanna sem standa andspænis rökvísi sem þeir hvorki skilja né geta haft nokkur áhrif á. Reynt er að festa hendur á djúp- stæðri þversögn innan hins frjálsa markaðskerfis. Að nafninu til á markaðurinn að hafa þau áhrif að sam- félög selja hluta af því sem þau geta á nærtækan hátt framkallað (ræktað, veitt, unnið) í staðinn fyrir það sem þau skortir. Þetta er þó ekki alltaf reyndin og sagan sem myndin segir er einmitt af stóræku misferli þessarar rökvísi. Í kjölfar sjálfstæðis leitaði þjóðin til alþjóðlegra stofnana en þeir skilmálar sem voru settir hafa leitt til þess að landið skortir jafnvel það sem það getur sjálft framleitt. Viðfangsefni Life and Debt eru skilmerkilega framsett og röksemdafærslunni er fylgt eftir með festu. Myndin brúar bilið milli einstaklingsins og samfélagsgerðarinnar á lipran hátt. Annmarkar eru engu að síður nokkrir og tengjast einkum þeim frá- sagnarlegu aðferðum sem er beitt. Og að sumu leyti er um innbyggða galla kvikmyndaformsins að ræða. Myndræn frásögn krefst einföldunar af ákveðnu tagi og hér birtist þessi einföldun í umfjöllun mynd- arinnar um túrista á Jamaíka. Til að gera skilaboðin skýr byggir myndin upp andstæðu milli lífs inn- fæddra og ferðamanna. Reynsla þeirra síðarnefndu er sýnd í lit. Glaumgosalíf vestrænna ferðamanna er þannig notað til að búa til merkingarfræðilega and- stæðu við líf innfæddra. Tengslin þar á milli eru þó hálf losaraleg (og ódýr) og ganga jafnvel gegn heild- arrökvísi myndarinnar sem er sú að efnahagslegar kringumstæður eyjarinnar tengjast síður ein- staklingum en skrifræði og hugmyndafræði al- þjóðlegra stofnana. Hérna reynist nær innbyggð vís- un kvikmyndarinnar til tilfi ákveðinn galli. Lendur fortíðarinnar Önnur heimildarmynd, ekk ances au pays (Ferðalag í s stýrt er af Jean-Marie Ten Þýskalands, Kamerún og F fjármagnið, með öðrum orð lagi leikstjórans Teno um l æsku og sögu þeirrar kúgu aði nútímalega mynd Kame Kvikmyndin er að sumu faglega yfirbragð sem maðu sama tíma er hún líka „hrá er afar persónuleg. Hvorug myndarinnar gefur til kynn ber sé framkallað og framle tæknilega örðugleika. Seinn gerir myndina jafn áhrifam Teno ferðast frá höfuðborg þar sem hann ólst upp, Ban er viðfangsefni myndarinna á leiðinni, sögurnar sem þa lýsir þeim breytingum sem ið á hefðarsamfélaginu sem Myndin reynir að sýna h Undir oki hnattvæ Hvað er hnattvæðing? Svörin við þessari spurningu eru nánast jafn mörg þeim sem svara. Hér eru nokkr- ar hugmyndir reifaðar og rýnt í nýlegar kvikmyndir sem fjalla um hnattvæðinguna. Eftir Björn Þór Vilhjálmsson vilhjalmsson@ wisc.edu The Yes Men „Bandaríska heimildarmyndin/gamanmyndin The Yes Men (Já-mennirnir, 20 kringumstæðna sem leiða til sköpunar heimsþorpsins að umfjöllunarefni.“ Jámennirnir Mi

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.