Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Page 10

Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Page 10
10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. janúar 2006 H afa ber í huga, að ímynd skálds/rithöfundar í rúss- neskri menningu er ólík þeirri íslensku, en í íslensku hugmyndinni um skáld er megináhersla lögð á ritsnilld. Í huga Rússa hefur þó hugtakið „skáld/ rithöfundur“ nokkra sérstöðu. Það er margt í þessari hefðbundnu ímynd sem á sér rætur í ljóðinu „Spámaðurinn“ (Prorok) eftir þjóð- skáldið mikla Alexander Púsjkin, en í því er skáld skilgreint sem hinn vitri maður, jafnvel spámað- ur sem sér inn í kjarna hlutanna og „brennir hjörtu manna með orðum sínum“. Það að vera skáld í Rússlandi er samkvæmt þessu hefðbundna hugarfari sér- staða. Þetta er ábyrgðarmikið hlutverk; sagt er að „skáld í Rússlandi sé eitthvað meira en bara skáld“ og oft eru þau talin einskonar hold- gervingur þjóðarsamviskunnar. Eins og sjá má getur vísnasmiður ekki talist skáld í þessum skilningi og heldur ekki litið á sig sem slíkt. Eins og margar hverjar hefðbundnar ímynd- ir hefur þessi hugmynd um stöðu og hlutverk skálds ekki náð sambandi við veruleikann. Einfaldasta leiðin til að lýsa rússneskum bókmenntaheimi nú til dags er e.t.v. að flokka rit sem koma þar út eftir tegundum. Þessi flokkun er huglæg, enda geta sömu bækurnar tilheyrt ólíkum skilgreiningum. Í fyrsta lagi er um að ræða bókmenntaverk sem eru greinilega framhald (eða frekar leifar) af gömlu sovésku bókmenntahefðinni. Þetta eru oftast hefðbundin ljóð með tiltekin auð- þekkt þemu (náttura, ást, bernskuminningar, ættjarðarást og þvíumlíkt) og raunsæissögur. Oftast er erfitt að skilgreina þess konar bók- menntir nánar; en ef maður er hreinskilinn verður maður að segja frá helstu einkennum þeirra: á flestum þeirra hvílir ómerkileikans blær og skortur á frumleika er næstum meg- inregla. Og auðveldast er að greina í sundur einstaka höfunda ekki eftir stílnum, heldur eft- ir uppáhaldsefni þeirra eða ævisögulegum at- riðum. Í Rússlandi er til stofnun sem heitir „Sojúz pisatelej“, og þýðir bókstaflega „rithöfunda- samband“. Ólíkt íslenska rithöfundasamband- inu er það alls ekki aðalmiðstöð bókmenning- arinnar, það er þvert á móti talið stífnuð og óþarfa stofnun. Sambandið er frekar óvinsælt í rússnesku rithöfundaumhverfi, og fæstir eru í því, og það að vera meðlimur í rithöfunda- sambandinu er næstum sama og vera stimpl- aður sem leirskáld. Þetta viðhorf á sér víst ræt- ur í því, að sambandið er nokkuð gömul stofnun frá sovéttímanum, þegar stefnan var að safna liði með „réttum“ skoðunum en mörg góð en uppreisnarkennd skáld voru fyrir bragðið útskúfuð, en þeir sem höfðu skapað sér stöðu í rithöfundasambandinu samþykktu nýja meðlimi eftir sínum smekk. Sökum þess eru flestir meðlimir sambandsins ekki skrifandi. (Ástandið má nefnilega bera saman við það sem lýst er í skáldsögunni Meistarinn og Margaríta eftir M.A. Búlgakov, en þar fengu höfuðpersónurnar einu sinni að vita, að einkum sá væri talinn alvöru rithöfundur, sem ætti fé- lagsskírteini, þótt hann skrifaði alls ekki neitt.) Þar að auki má geta um skáldaháskóla í Moskvu, sem var upprunalega ætlaður til þess að kenna mönnum að yrkja, en hefur þróast þannig, að hann mætti nú með réttu kalla leir- skáldaháskóla. Það er mikil starfsemi í gangi í kringum helstu bókmenntarit landsins, en starfsemin er oftast hverfisbundin eða frekar hópbundin. Þeir sem birta ljóð eða sögur eftir sig í til- teknum bókmenntaritum koma oft saman og lesa ljóðin sín upp, en fæstir fá að vera með og hlusta, nema menn séu í einhverjum tengslum við viðkomandi tímarit. Enda er þessi starf- semi mjög einangruð og lítt kunn hjá almenn- ingi sökum lélegrar kynningar. Lýsa má þessu sem innanklúbbsbókmenntum: ritstjórar bók- menntaritanna þekkja hver annan vel og flesta höfunda, sem birta verk sín í þeim, en virðast hafa lítinn áhuga á utanaðkomandi höfundum. (Flestir sem sent hafa verk eftir sig til bók- menntaritanna í höfuðborginni segjast varla fá viðbrögð, og oftast eru það ekki listræn gæði ljóðanna/sagnanna, heldur tiltekin gerð þeirra, sem ritstjórn viðkomandi rits sækist eftir.) Þar að auki eru flest bókmenntaritin gefin út í litlum upplögum og hvergi fáanleg nema í áskrift og á bókasöfnum. Hér hefur verið sagt frá ástandinu í Moskvu, en utan höfuðborgarinnar hlýtur hið sama að vera upp á teningnum, enda þykja rithöfundar úr öðrum landshlutum næstum því jafn fram- andi og útlenskir höfundar. (Þetta lýsir nógu vel, hve hverfisbundin þessi bókmennta- starfsemi er í eðli sínu.) Tilraunabókmenntir eru einnig til í Rúss- landi og þá er átt við rússneskan póstmódern- isma. Þar er um að ræða skrumskælingu á sí- gildum textum, útúrsnúninga á vinsælum heimspekikenningum, t.d. kínverskum, eða stíltilraunum, eins og í ljóðunum eftir Andrej Voznesenskij, eitt af frægustum ljóðskáldum Rússa nú um stundir. En ljóðin eru oftast inni- haldslaus, og aðeins orðaleikurinn einn í brennidepli. Meðan það sem telst „alvörubókmennta- starfsemi“ er gjarnan einangrað er það lágkúr- an sem nýtur mestrar vinsældar hjá meirihluta lesenda. Hér er fyrst og fremst átt við reyfara og spennusögur af ýmsu tagi. Það er í sjálfu sér engin furða, enda eru þess konar bækur auðfáanlegar og til sölu á hverju einasta götu- horni, frumsamdar sem þýddar, og margir hafa það að venju að lesa þær sem afþreyingu í löngum lestarferðum. Það hefur að vissu leyti orðið nokkur þróun í þessum bransa. Hefð- bundnar glæpasögur hafa verið á undanhaldi, og vinsælasta glæpasagnategundin nú til dags er svokallaðar „írónískar“ glæpasögur eftir Darju Dontsovu. Fyrst talað er um glæpasögur, þá þarf að segja nokkur orð um bækur eftir B. Akúnin, sem hafa fyrir nokkrum árum slegið í gegn hér á Fróni. Þessi bókmenntategund er yfirleitt talin annars flokks bókmenntir sem virðist réttmætt enda eru flestar bækur af þessu tagi illa skrifaðar og ekki litið á þær sem „bók- menntaverk“, heldur sem neysluvöru. Þó gildir þessi meginregla ekki fyrir skáldsögur um Erast Fandorín. Fyrir nokkrum árum voru þær í hávegum hafðar hjá rússneskum menntamönnum, en þeir eru annars lítið fyrir glæpasögur. Ástæðan fyrir því er e.t.v. sú, að bækurnar eru samdar af atvinnubókmennta- fræðingi (með sín stíleinkenni) og að sagan í þeim gerist um aldamótin 1900, þ.e. á tímabili sem flestir lesendur telja eitt af þeim áhuga- verðustu í sögu Rússlands. Fyrir 4–5 árum voru þessar bækur í tísku og aðalpersónan Erast Fandorín komin með aðdáendaklúbb á netinu. (Á vefsíðunni mátti m.a. lesa um ýmsar villur og ónákvæmni í bókunum, á borð við það, að höfundurinn kæmi með óraunverulegar dagsetningar í skáldsögunum sínum og rugl- aðist stundum í smáatriðum.) Nú hafa vinsæld- ir þessara bóka minnkað töluvert, og kvik- myndin sem gerð var í fyrra eftir einni þeirra bætir varla úr því. Það má líka lýsa rússneskum lesendum nán- ar, en það er ekki einsleitur hópur. Það er hægt að skipta honum í tvo stóra hópa: mennta- menn, sem lesa helst gamalt eða þýtt efni, en fylgjast þó með þeim nútímabókmenntum sem hér eru flokkaðar undir „tilraunabókmenntir“ og mynda sér skoðanir um þær. Og svo er það almúginn, sem les reyfara og allskonar dæg- urbókmenntir. Fæstir lesa það, sem stendur í bókmenntaritum, og næstum allir hafa kynnt sér einhverja texta eftir frægustu samtímahöf- undana (Akúnin, Pelevin). Áhugi á bók- menntum hjá ómenntuðu fólki er þó meiri fyrir utan Moskvu en á höfuðborgarsvæðinu. Til eru höfundar, sem eru frægir í útlöndum en lítið þekktir í heimalandi sínu. Andrej Kúr- kov, sem hefur notið vissra vinsælda hérlendis í ár, er varla þekktur heima. Hann kvaðst líka eiga bágt með að selja skáldsögur eftir sig í Rússlandi. Mynd rússneskra nútímabókmennta hefur ekkert breyst í mörg ár. Bókmenntatextar eru annaðhvort á of háu plani – svosem póstmód- ernískur tilraunaskáldskapur og trénuð og líf- vana „bókmenntaverk“, ort eftir uppskriftum skáldaháskólans í Moskvu – eða á of lágu plani – það er hafsjór af þriðja flokks reyfurum og allskonar sorpbókum. En það er alls ekki neitt sem er miðað við alvöru lífandi lesendur! Rúss- ar eru staddir í bókmenntalegu lofttæmi, ef svo má segja. Allir eru búnir að venjast þessu ástandi í bókmenntaheiminum, og það er ekki hneykslunarefni lengur. Þessi lýsing á ástandinu gæti verið villandi og gefið til kynna að það vantaði skapandi ungt fólk í Rússlandi, sem vildi hleypa nýju blóði í bókmenntalífið. Víst er þetta fólk til, – en bóka- útgáfustarfsemin í Rússlandi kemur oftast í veg fyrir að það verði þjóðkunnugt. Þrátt fyrir ótal prentsmiðjur og bókaútgáfur er næstum hvergi hægt að gefa út bók eftir sig nema á eig- in kostnað. Það er stundum hægt að birta skáldsögur á kostnað útgáfunnar, en verst gengur með ljóðabækur. (Þessi regla gildir þó aðeins fyrir fagurbókmenntir, en fræðibækur, sem gefnar eru út í stórum stíl, eru oftast með styrki á bak við sig.) Rússnesk bókmenntarit, sem sagt hefur verið frá hér að ofan, hafa þannig orðstír, að flestir ungir höfundar treysta sér ekki til að senda verk sín þangað. Stundum þarf jafnvel að borga eitthvert gjald fyrir að fá texta sína birta í viðkomandi tímariti – þott það sé ekki höfundurinn heldur ritstjór- inn sem ræður úrvali textanna sem birtast í blaðinu. Lögmálin sem ráða úrvalinu eru oftast kynleg og tengjast í flestum tilvikum lítið sem ekkert listrænum gæðum og gildi textanna. Helsta dæmið um það er bókmennta- samkeppnin „Debut“ (Frumraunin) sem fór fram í landinu í hitteðfyrra. Ungir rithöfundar víða um land voru hvattir til að senda skáldsög- ur eða leikrit eftir sig til dómnefndar, og þátt- takendur í keppninni máttu ekki vera eldri en 25 ára. Ekki var keppt um fé, heldur um heið- ur, enda fékk verðlaunahafinn bókina sína birta á kostnað nefndarinnar. Höfundur þessa pistils mætti á þeim tíma oft á fundi bók- menntaklúbba æskunnar og getur borið vitni um að margir ungir menn hafa vald á ritstíl og kunna að semja merkingarfulla texta. Samt sem áður komu úrslit keppninnar mörgum á óvart. Sagan sem hlaut fyrstu verðlaunin bar innihaldsríkan titil, „Deyðu, kerlingin!“, og var samin af ungum nasista, sem segir í bókinni frá reynslu sinni af bjórdrykkju, árásum á þel- dökka menn og misþyrmingum á konum. Þar að auki var málfarið á bókinni lélegt – sem sæmir alls ekki verðlaunabókum – en „kerl- ingin“ sem samkvæmt titlinum ætti að deyja kom þar hvergi við sögu! Halda mætti að keppt væri í því að semja sem ómerkilegasta sögu. Þarna er dulbúið vald meðalmennskunnar að verki. (Eins og einn ritstjóri bókmenntarits í Moskvu orðaði það, spurður að því hvers vegna hann afþakkaði oft vel ort nýstárleg ljóð: Flest- ir áskrifenda okkar eru gamalt fólk, og efnið í ritinu á að miðast við lestrarvenjur þeirra.) Fyrst ungir óþekktir höfundar geta varla birt eitthvað eftir sig á prenti snúa þeir til tölvuheimsins. Margir hengja sögur og ljóð eft- ir sig upp á netinu, sérstaklega á slóðinni: www.narod.ru. („Narod“ þýðir bókstaflega bæði „þjóð“ og „fólk“; í nafninu á vefsíðunni felast nefnilega skilaboð um það, að hér sé um þjóðlegar bókmenntir að ræða og um jöfn tækifæri fyrir alla.) Tala má jafnvel um net- bókmenntir, en þar er átt við sögur, sem birt- ast fyrst á netinu (sumar þeirra fjalla einnig um netnotendur og tölvufræðinga). En netnot- endur í Rússlandi eru þó sérhópur, og oftast kemst það sem er frægt í tölvuheimi ekki á blað úti í hinum „raunverulega“ heimi. Stund- um ber þó við, að netbókmenntir komi út í bók- arformi, og dæmi um það eru skáldsögur höf- undarins sem notar dulnefnið Alex Exler og semur kímnisögur um tölvufræðinga og dag- bækur ýmissa skondinna persóna. Önnur leið til þess að láta í sér heyra, eink- um fyrir ljóðskáld, er sú að grípa gítarinn og breyta ljóðum sínum í rokk- eða trúbadoralög. Þessi aðferð er ekki ný af nálinni og hefur verið þekkt síðan á árunum 1980 sem var upphafsár rokkmenningarinnar í Rússlandi. Á þeim tíma stafaði þetta af skorti á tjáningarfrelsi og skoð- unarfrelsi sem gerði það ókleift fyrir skáld að tjá sig í hefðbundnum skáldskaparformum í rituðu máli, en þetta olli líka því, að margir lagatextar voru meiri skáldskapur en það, sem birst hefur á pappír. Hefðinni fyrir háu list- rænu gildi lagatexta hefur verið viðhaldið. Þannig má telja rússneska rokkara (eða frekar „rokkskáld“) og trúbadora virka þátttakendur í bókmenntalífi þjóðarinnar, en margir þeirra eru líka duglegir við að gefa út bækur eftir sig af öðru tagi en ljóðasöfn, m.a. skáldsögur og sjálfsævisögur. Eins og sjá má er ástandið í hefðbundnum bókmenntum stöðnun. En það gerist margt á jaðarsvæðunum. Þá er til einhver von um það, að rússneski bókmenntaheimurinn komist á flug á ný. Staða skálda í rússnesk- um menningarheimi Rússar hafa verið þekktir hér á Fróni sem bókmenntaþjóð og ef til vill skilgreina þeir sig sem slíka sjálfir. (Það má segja, að þetta sé einskonar sjálfsímynd.) Samt bendir margt til þess nú að veruleikinn bakvið ímyndina hafi breyst. Og það á bæði við um þá sem skapa þennan bókmenntaheim (skáld, útgefendur, ritstjórar bókmenntarita) og les- endur. Eftir Olgu Markelovu sproyngja@ yahoo.dk Höfundur er rússneskur og hefur stundað nám í íslensku í Moskvu og hérlendis. Reuters Lágkúran vinsælust „Meðan það, sem telst „al- vörubókmenntastarfsemi“ er gjarnan einangrað, er það lágkúran sem nýtur mestrar vinsældar hjá meirihluta lesenda. Hér er fyrst og fremst átt við reyfara og spennusögur af ýmsu tagi.“ Mynd- in er tekin við mestu umferðargötu Moskvuborg- ar, Novy Arbat, 29. desember síðastliðinn.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.