Morgunblaðið - 04.12.2006, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. DESEMBER 2006 35
menning
HALLBERG Hallmundsson var í
rösk fjörutíu ár búsettur vestanhafs.
Þar vann hann stórmikið þýðingar-
og kynningarstarf í þágu íslenskra
bókmennta. Þannig
hélt hann nokkru fjar-
sambandi við heima-
slóð gegnum tíðina.
Sjálfur er hann hið lið-
tækasta ljóðskáld. Og
meira en svo! Ljóð
hans eru í aðra rönd-
ina rótföst í íslensku
umhverfi. Lífið í sveit-
inni, svo og fólk og at-
burðir í austurbæ
Reykjavíkur þar sem
hann ólst upp, hvað-
eina stendur það í
bakgrunni bókar þess-
arar. Þannig end-
urvekur hann tíð-
arandann með þeim
hætti sem barn og unglingur minnist
hans fyrir hálfri öld og gott betur.
Eins og vænta má er ljóðlist Hall-
bergs modernismanum merkt líkt og
jafnaldra hans flestra. Nema hvað
hann hefur farið aðrar leiðir, enda lif-
að og hrærst í annars konar bók-
menntaumhverfi. Hann er einfari í
ljóðlistinni. Áhrifa frá öðrum gætir
að sjálfsögðu í ljóðum hans, hvað
annað! En hann líkir ekki beinlínis
eftir neinum. Ljóð hans eru persónu-
leg, mestmegnis opin og úthverf og
hvers konar dulúð firrt. Svipsýn hans
til gömlu góðu áranna vekur hvorki
trega né eftirsjá. Afstaða hans til
liðna tímans getur fremur talist hálf-
kæringi blandin eða – með leyfi að
segja – dálítið ungæðisleg!
Bókin skiptist í kafla tvo undir
yfirskriftinni: Þá og Þegar. Orðin
geta falið í sér tvenns konar merk-
ingu. Hvort orðið fyrir sig, eitt og
sér, vísar til þátíðar, þess sem var. Í
samhengi þýðir orðtakið hins vegar
eitthvað sem verður: á næsta leiti,
hvenær sem er. Hallberg er kominn
heim og tekur upp þráðinn þar sem
frá var horfið. Ævintýri skáldsins á
gönguför er að baki. Getur þá ekki
sjálfri lífsreisunni lokið hvenær sem
er, eða með skírskotun til titils bók-
arinnar: þá og þegar? Sannarlega er
hefð fyrir að bera æviskeiðið saman
við ferðalag. Í ljóði, sem Hallberg
nefnir Þegar vorar, líkir hann ævinni
við vegferð um hringveginn íslenska.
Samlíkingin vísar ekki aðeins til ferð-
ar sem byrjar og endar heldur líka til
endurtekningarinnar,
þeirrar bláköldu stað-
reyndar að ferðinni lýk-
ur á upphafsreit þar sem
aðrir eru þá jafnframt
að hefja sitt lífshlaup.
Hvað vinnst þá eftir eina
ferð með þeirri enda-
lausu hringekju? Því er
svarað í ljóðinu Leikhús
fáránleikans. Og reynd-
ar í fleiri ljóðum af svip-
uðu tagi. Hringurinn er í
senn tákn hins lokaða en
jafnframt hins enda-
lausa, eða með öðrum
orðum – ef maður vill
hafa það svo – hins til-
gangslausa! Þannig ber
afstaða skáldsins ekki aðeins vott um
æðruleysi heldur líka tómhyggju.
Veröldin, þó rangsnúin sé, getur
þó alltént verið skemmtilega fárán-
leg. Skoðuð út frá því sjónarhorninu
er þessi bók Hallbergs þess virði að
vera lesin með athygli og – ef maður
er móttækilegur fyrir slíkt –
skemmta sér við lesturinn. Orðaval
Hallbergs er frjálslegt; stundum full-
djarft; mætti á stöku stað vera ögn
formlegra fyrir smekk undirritaðs.
Þeir, sem minnast Norðurmýr-
arinnar í byggingu fyrir afar mörg-
um árum þegar hlátur barnanna, sem
þar voru að alast upp, rann saman við
hamarshögg smiðanna, munu örugg-
lega koma auga á Hallberg í hópnum,
hinn sama sem nú horfir um öxl
löngu síðar.
Kápumynd hefur Hallberg líka
teiknað. Og sjá, þar er einnig horfið á
vit temps perdu – horfins tíma. Rétt
eins og enn sé 1952 og maður sé kom-
inn á sýningu einhvers abstraktmál-
arans í Listamannaskálanum við
Austurvöll.
Horft um öxl
BÆKUR
Ljóð
Eftir Hallberg Hallmundsson. 70 bls. Útg.
Brú. Reykjavík, 2006.
Þá og þegar
Erlendur Jónsson
Hallberg Hallmundsson
SIGRÚN Eldjárn er afkastamikill
höfundur, fyrir þessi jól koma út tvær
bækur eftir hana. Fyrir yngri börnin
kemur út myndabókin Gula sendi-
bréfið sem fjallað er um
hér og að auki fyrsta
bókin í nýjum þríleik,
Eyja gullormsins, en
þríleikur Sigrúnar um
Týndu augun, Frosnu
tærnar og Steinhjartað
naut mikilla vinsælda.
Gula sendibréfið er
ævintýralegt ævintýri,
þar sem mörkin milli
hins mögulega og
ómögulega eru þurrkuð
út en umhverfi sög-
unnar er sambland af
tilbúnum heimi og ís-
lensku náttúru-
umhverfi. Aðalpersónur eru jafnt af
mannkyni sem dýrakyni, bæði sýni-
legu og ósýnilegu og auk þess af
óþekktu og undarlegu Gabríellukyni.
Myndir Sigrúnar eru dregnar lipr-
um og einföldum dráttum og ná oft-
ast yfir alla opnuna, hún nýtir sér
jafnframt þetta rými til hins ýtrasta.
Bakgrunnur er unninn með vatns-
litum og hraunáferðin minnir einatt á
málverk. Aðaláherslan er á ferðalag
barnanna og strax á fyrstu síðu má
sjá hellisop sem opnast eins og inn í
heim bókarinnar. Það sem m.a. ein-
kennir bókina er sú áhersla sem höf-
undur leggur á möguleikana í sam-
lestri barna og fullorðinna en
ferðalag sögupersóna er t.d. auð-
kennt sérstaklega svo auðvelt er að
þræða það með fingrinum á síðunni
og æfa um leið hugtök eins og yfir,
undir, á bak við o.s.frv. á skemmti-
legan máta. Textinn er bæði við hlið
mynda og innan þeirra og birtist í
hæfilega stuttum einingum og á
stöku stað í textablöðrum.
Sigrúnu tekst að skapa skýrar per-
sónur í stuttri sögu sem einkennist af
fjölbreyttum og ótrúleg-
um uppákomum. Ein að-
alpersónan er dálítið
huglaus en yfirvinnur
ótta sinn, önnur er í
hjólastól en hann er eng-
in hindrun, sú þriðja er
gjafmild og góð. Sagan
inniheldur engan boð-
skap á yfirborðinu held-
ur einbeitir sér að
skemmtilegum atburð-
um sem ýmist er lesið
um í textanum eða birt-
ast á myndunum í leik-
andi samspili mynda og
texta. Óskirnar þrjár í
lokin leggja áherslu á persónuleika
aðalpersónanna, þörfina fyrir vini,
gjafmildina og það hvernig má lifa
sáttur við erfitt hlutskipti, boðskapur
sem er undirliggjandi en ekki sagður
berum orðum eins og vera ber í góð-
um bókum, hvort sem þær eru fyrir
börn eða fullorðna.
Sigrún Eldjárn er í fremstu röð
barnabókahöfunda og myndskreyta
hér á landi, auk vinnu sinnar innan
myndlistarinnar. Hér hefur hún
skapað ævintýralega og spennandi
bók sem þegar betur er að gáð ber
með sér þroskandi og kærleiksríkan
boðskap.
Ævintýralegt ferðalag
BÆKUR
Barnabók
Texti og myndir eftir Sigrúnu Eldjárn, Mál
og menning 2006, 36 bls.
Gula sendibréfið
Sigrún Eldjárn
Ragna Sigurðardóttir
GRYFJA Listasafns ASÍ við Freyju-
götu hefur verið klædd í draum-
kenndan búning: hvítur segldúkur
hylur veggi og gólf og á hann er varp-
að stuttum myndskeiðum og stemn-
ingartónlist hljómar úr hátölurum.
Hér er um að ræða myndbands-
innsetningu í rýmið, eða myndbands-
sviðsetningu eins og höfundurinn,
Kristín Helga Káradóttir, kallar það.
Verkið tengist vissulega sviðs-
listum en Kristín Helga sviðsetur hér
sjálfa sig sem nokkurs konar snæ-
drottningu í snævi þöktu umhverfi og
notar leikræna tjáningu til að miðla
frásögn undir yfirskriftinni „Þráðlaus
tenging“. Titillinn gæti vísað til þess
að söguþráður verksins er sundurslit-
inn; frásögnin á mörgum skjáum birt
en það krefst þess að sýningargest-
urinn hreyfi sig um rýmið og ráði í
myndmálið – og tengi saman upplýs-
ingar.
Hvítklædd og hvíthærð kona
stendur hjá hvítum hesti, á öðrum
stað leiðir hún hann yfir brú og á
þeim þriðja teymir hún hann eftir
vegi þar sem svipmót borgar sést í
bakgrunni. Annað myndskeið sýnir
konuna grafa í sífellu með höndunum
í snjó og á enn öðru horfir hún á sýn-
ingargestinn einlæg á svip og réttir
fram vönd af bláum blómum. Mynd-
skeið á gólfi býður gestinum að setja
sig í spor konunnar og ganga á blóm-
unum.
Óneitanlega kvikna hér hugmyndir
um sakleysi og rómantíska leit eða
þrá. Verkið býr yfir draumkenndri
dulúð, sem undirstrikuð er með tón-
listinni og táknuð ljóslega með bláum
blómum. Brúin táknar ef til vill teng-
inguna, sem yfirskriftin vísar til, milli
draums eða dulvitundar og veruleika.
Sýning Kristínar Helgu er vel útfærð
og er staðsetningin í Gryfjunni við-
eigandi; það er líkt og sýningargestir
fari „niður“ í undirvitundina, hjúpaðir
annarlegu andrúmslofti.
Þráin birtist sem rómantísk mynd-
líking konu sem leiðir hvítan hest
áfram veginn en álengdar sést borg-
arbyggð. Borgin skírskotar til rö-
kvæðingar nútímans og glataðs sak-
leysis fyrri tíma. Snædrottningin
virðist tilheyra liðnum tíma, eða að
minnsta kosti er hún utanveltu í nú-
tímasamfélagi – en með sýningunni
bendir Kristín Helga á að þar er vert
að gefa meiri gaum að tilfinningum
og órökvísum kenndum.
Myndlist
Listasafn ASÍ – Gryfja
Sýningu er lokið
Þráðlaus tenging –
Kristín Helga Káradóttir
Anna Jóa
Draumur snædrottningar
Í TILEFNI af útgáfu myndabók-
arinnar Riceboy Sleeps efndu höf-
undarnir, Jónsi, þekktur sem söngv-
ari hljómsveitarinnar Sigur Rósar, og
Alex Somers, til sýningar í Galleríi
Turpentine í Ingólfsstræti á mynd-
verkum undir sömu yfirskrift. Við-
burðurinn stóð stutt yfir og var bókin
prentuð í takmörkuðu upplagi.
Á sýningunni mátti sjá fjölda
mynda, sem rammaðar voru inn á ný-
stárlegan hátt í opnanleg gluggafög
sem Jónsi og Alex fundu á eyðibýlum
á ferð um landið. Í bakrými gallerís-
ins var sýnt myndbandsverk af fugl-
um á flugi sem einnig má skoða á vef-
síðunni riceboysleeps.com. Þá
hljómaði frumsamin tónlist Jónsa og
Alex í sýningarsalnum og í mynd-
bandinu, þ.e. um var að ræða tvö tón-
verk.
Í myndbandsverkinu svífa kríur
um háloftin líkt og við undirleik tón-
listar. Fimlegt flug þessa fagra og
harðduglega fugls virðist myndgera
hljómfall tónlistarinnar fullkomlega –
það er líkt og skynja megi „vængjað“
hljómfall náttúrunnar. Flugið er á
köflum sýnt hægt svo að nokkurs
konar „slóð“ myndast á fletinum og
fuglarnir verða stundum að óhlut-
bundnum formum.
Myndverkin, sem flest eru af börn-
um, eru mörg hver eftirmyndir
myndanna í bókinni, gjarnan af heil-
um opnum þannig að útlínur blað-
síðna sjást. Myndirnar eru unnar af
mikilli natni og með blandaðri tækni,
svo sem að teiknað er ofan í gamlar
ljósmyndir frá upphafi 20. aldar eða
þær unnar á grafískan hátt. Sjá má
ýmsar myndrænar vangaveltur og
forvitnileg smáatriði. Flestar mynd-
irnar eru í fölum litatónum, gráum
eða gulleitum og oft eintóna og er
ekki laust við að yfirbragð þeirra sé
dálítið drungalegt.
Drunginn er rómantískur og lýsir
söknuði eftir liðnum tíma – og þá
einkum fegurð og sakleysi bernsk-
unnar. Morknaðir gluggar eyðibýla,
málningarleifar, ryðgaðir naglar og
krækjur undirstrika liðinn tíma og
memento mori ljósmyndanna. Horft
er eins og úr fjarlægð tímans í gegn-
um máðar rúður, þaktar mold og
myglu, á myndir af börnum sem flest
hafa nú mætt ævilokum. En æskan er
söm við sig og myndirnar leika á
mörkum óhugnaðar og tímalausrar
fegurðar – líkt og fegurð kríuflugs
býr yfir.
Draumkennd tónlistin ýtir undir
ljúfsára stemningu myndanna og
gæðir þær eins konar upphafinni
„dýpt“. Sýningin felur þannig í sér
ákveðinn gjörning vegna merkingar-
aukans í samspili tónlistar og mynda.
Sýningin er umlukt vissri dulúð:
ekkert er látið uppi um uppruna ljós-
myndanna – sem þó bera með sér
ævisögulegan blæ og minna á myndir
í albúmi. Myndverkin búa yfir eigin
veruleika en tengjast rými áhorfand-
ans á athyglisverðan hátt fyrir til-
verknað glugganna/rammanna.
Notkun hornglugga (sem rammar
inn mynd þar sem sjást japönsk
áhrif) virkar vel til að kveikja slíka
meðvitund um rýmið. Á myndinni
„Kite String“ er hugarfluginu gefinn
laus taumur: þar þyrlast ímyndaður
flugdreki um himininn. Flugdrekast-
rákurinn er þar staddur á mörkum
veruleikans ásamt hrísgrjónadrengn-
um sem blundar í yfirskrift sýning-
arinnar.
Fjarskaleg fegurð
Myndlist
Gallery Turpentine
Sýningunni er lokið.
Riceboy Sleeps - Jónsi og Alex Somers
Anna Jóa
Jónsi og Alex „Á myndinni „Kite String“ er hugarfluginu gefinn laus
taumur: þar þyrlast ímyndaður flugdreki um himininn.“
TVENNT einkennir ljóðabók Bjarna
Bernharðs, Ljósbogann. Annars veg-
ar eru örstutt ljóð um lífið, tilveruna
og kannski allra helst óskina um feg-
urra mannlíf en hins vegar prósaljóð
eða örsögur sem eru eins konar svip-
leiftur úr lífi persóna.
Óskin er sterk í þessari bók, óskin
um að draumi sé bylt í veruleik og í
henni er einnig heit ósk um friðþæg-
ingu. Stuttu ljóðin einkennast einna
helst af einföldu myndmáli. Sannast
sagna náði ég ekki alltaf sambandi við
myndheim skáldsins, eitthvert sam-
bandsleysi milli skálds og lesara. Sum
ljóðin eru í mínum huga eins og hálf-
kveðnar vísur bæði í yfirfærðri merk-
ingu en einnig í reynd-
inni. Það er eins og það
vanti eitthvað í þau. Á
milli eru þó góð ljóð þar
sem myndmálið gengur
upp. Ég nefni ljóðið
Fortíðin sem er eins
einfalt og verið getur en
miðlar jafnframt hafsjó
af tilfinningum:
Fortíðin er lind
sem ég staldra við
þar er greypt í mynd
tál æskumannsins.
Ég óska þess einlægt
að mega dýfa hendinni
og gára vatnið.
Ætli þeir séu ekki margir sem beri
þá ósk í brjósti.
Prósaljóðin eða örsögurnar eru
nokkuð góðar. Þær hverfast um per-
sónu eða atburð, maður nær drukkn-
un sér land, stúlka af
týndri kynslóð lifir án
þurftagirni og tilætl-
unarsemi svo að eitt-
hvað sé nefnt og svo
eru sum hver vanga-
veltur um tilveruna.
Þó að varla verði
gerð sú krafa til ljóða-
bóka að þær myndi
heild hvað varðar bygg-
ingu og efni finnst mér
samt eitthvað þurfa til
að binda slíkar bækur
saman. Þótt ljóðakverið
beri nafnið Ljósboginn
og eitthvað sé um ljósið
fjallað í bókinni finnst
mér hún, eins og skáldskapurinn, dá-
lítið sundurlaus. Þetta er engan veg-
inn besta bók Bjarna til þessa en þó
er að finna í henni einstök góð ljóð.
Að gára vatn fortíðarinnar
BÆKUR
Ljóð
Eftir Bjarna Bernharð Bjarnason. Deus –
2006. Endurskoðuð útgáfa – 45 bls.
LJÓSBOGINN
Skafti Þ. Halldórsson
Bjarni Bernharður