Morgunblaðið - 22.12.2006, Síða 51

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. DESEMBER 2006 51
menning
Starfsfólk Ásbyrgis
óskar landsmönnum öllum
gleðilegra jóla og
farsæls komandi árs.
Þökkum viðskiptin á árinu
sem er að líða
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Í ársbyrjun 1980 birtist í Morgunblaðinu grein
eftir Helga Hálfdanarson þar sem hann vekur
athygli á jólasveinavísunni sem virðist ætla að
verða lífseig í umræðunni um jól ár hvert.
Jólasveinar ganga um gólf
með gylltan staf í hendi;
móðir þeirra sópar gólf
og flengir þá með vendi.
Viðlag:
Upp á stól, stendur mín kanna.
Níu nóttum fyrir jól, þá kem ég til manna.
Í fleiri greinum um sömu vísu, færir Helgi
góð rök fyrir að vísan sjálf hafi breyst á síðari
tímum og bendir á að rím og stuðlasetning geti
tæpast hafa átt að vera á þann hátt sem eft-
irstríðs-kynslóðirnar lærðu. Gyllti stafurinn er
heldur ekki trúverðugt gagn í sóðabæli Leppa-
lúða og Grýlu. Helgi segir: „Svo er að sjá, að
þarna sé komin uppdubbuð jólasveinavísa, sem
forðum var höfð á þessa leið:“
Jólasveinar ganga um gátt
með gildan staf í hendi
móðir þeirra hrín við hátt
og hýðir þá með vendi. “
Í óformlegri könnun í leikskólum í Reykja-
vík kemur fram að báðir textarnir eru sungnir
til jafns. Sá „gildi“ hefur þó haft nokkurn vinn-
ing á síðustu árum, meðan sá „gyllti“ virðist
vera að sækja á aftur. Og enn verða til nýjar
útgáfur. Á Barónsborg er sungið um gilda
stafinn, en textinn að öðru leyti eins og í vísu-
gerð 2 hér að ofan. „Það má ekki breyta of
miklu, því svo fara krakkarnir á jólaböllin, og
þá heyra þau þetta sungið allt öðru vísi. Þess
vegna höldum við okkur við þá útgáfu sem við
lærðum, en okkur þótti þó ekki trúverðugt að
jólasveinarnir væru með gylltan staf,“ segir
Sjöfn Ólafsdóttir leikskólakennari þar. Á
Fellaborg hefur „gildi“ textinn verið inn-
leiddur, og allir starfsmenn taka þátt í því,
meðan á Nóaborg eru báðar gerðirnar sungn-
ar jöfnum höndum, eftir því hvaða starfsmaður
stjórnar söngstundinni. Á Álftaborg er svar
aðstoðarleikskólastjórans, Helgu Hansdóttur,
afdráttarlaust: „Við syngjum það auðvitað eins
og við lærðum sjálfar í gamla daga,“ – þar er
semsé „gyllti“ stafurinn í fullu verðgildi.
Hvað er verið að kanna?
Enn er rætt um vísuna góðu, og svo virðist
sem viðlagið verði næsta hitamál. Pétur Gunn-
arsson rithöfundur skrifar um könnuna á
stólnum í blaðinu í gær og segir: „En haldið
þið ekki að einhverjir „raunsæismenn“ hafi ný-
verið fundið sig knúna til að breyta textanum í
þá veru að jólasveinninn er kominn upp á hól
að kanna eitthvað sem enginn botnar í hvað er.
Svo úr verður skrípið:“
Upp á hól
stend ég og kanna, “
Pétur bendir á að leiðréttingarmönnunum
hafi yfirsést að könnustóll sé raunverulegt fyr-
irbæri, notað sem eins konar frálagsborð fyrir
bjórkönnur á öldum áður. Árni Björnsson
þjóðháttafræðingur tekur undir með Pétri í
grein í blaðinu í dag, en bætir við góðum fróð-
leik að viðlagið um könnustólinn sé ekkert
tengt jólasveinavísunni, heldur sé það brot úr
miklu eldri dansvísu sem þekktist líka í Fær-
eyjum og í Noregi. Í bók sinni Sögu jólanna
birtir Árni eldri gerð könnustólsviðlagins í
sinni sjálfstæðu gerð:
Uppá stól
stendur mín kanna.
Níu nóttum fyrir jól
dansar jómfrú Anna.
Vísurnar tvær voru fyrst tengdar saman er
Friðrik Bjarnason samdi lagið sem allir
þekkja. Vísurnar, og munu þær alls óskyldar,
þar til svo kært varð með þeim í lagi Friðriks.
Og hafa staf í hendi
Gísli Sigurðsson, vísindamaður á Árna-
stofnun, skrifaði grein um jólasveinakvæðið
okkar er birtist í Fréttablaðinu fyrir fáum ár-
um. Gísli leiðir líkur að því að „gyllti stafurinn“
sé síðari tíma leiðrétting á ljóðstafsleysi ann-
ars vísuorðs, þar sem áður hafi verið sungið:
Jólasveinar ganga um gólf
og hafa staf í hendi,
„lagfæringin“, að bæta við orði með höf-
uðstafnum g, hafi fyrst birst í Þjóðkvæðasafni
Ólafs Davíðssonar sem út kom 1898–1903. Í
segulbandasafni Árnastofnunar eru allmörg
dæmi um þessa vísu víða að af landinu, og birt-
ir Gísli þær með grein sinni. Það fer ekki á
milli mála að jólasveinarnir ýmist „hafa/bera
staf í hendi“, eða eru „með gylltan staf í
hendi“. En hvaðan kemur þá „gildi“ stafurinn?
„Hann er seinni tíma leiðrétting,“ segir Gísli,
„elsta gerð vísunnar hefur engan höfuðstaf.
Engar gerðir vísunnar eru neitt nálægt „gilda
stafnum“,“ segir hann. Hann segir önnur til-
brigði í vísunni, þau er snúast um þrifin hjá
Grýlu og flengingar á drengjunum keimlík og
svipaðrar merkingar.
Hvað seinni vísuna snertir bendir Gísli með-
al annars á danskvæðið hér að ofan, en segir
svo: „Tilraun manna til að leiðrétta þá vísu
með því að príla upp á hól og kanna, byggist
ekki á varðveittum gerðum og afbrigðum þess-
arar vísu. Menn geta svo átt það við sjálfa sig
og sína samvisku hvort þeim finnist við hæfi að
betrumbæta svo forn og alþýðleg kvæði án
þess að hafa nokkuð annað fyrir sér en nútíma
reglufestu og skynsemi – sem á sér enga stoð í
þeim gömlu og góðu gerðum þessa kveðskapar
sem kynslóðirnar hafa skilað til okkar.“
Gólf og gátt og kanna hvað?
Gildi stafurinn og könnunarhóllinn eru ekki til í eldri heim-
ildum jólasveinavísunnar gömlu, að sögn Gísla Sigurðssonar
rannsóknarprófessors og sérfræðings á Árnastofnun.
Morgunblaðið/Birkir Fanndal Hara
Jólasveinar Stekkjastaur, Ketkrókur, Stúfur og Kertasníkir í hraunum Mývatnssveitar. Stöf-
unum sínum hafa þeir raðað snyrtilega við munnann.
BEST gæti ég trúað að það væri stórt skref fyrir tón-
skáld að koma safni af sönglögum sínum út á geisla-
diski og vil ég því byrja á að óska Tryggva M. Bald-
vinssyni til hamingju með áfangann. Lögin verða til á
löngu tímabili, eða frá 1992 til 2005, og eins og
Tryggvi segir sjálfur í bæklingnum ægir hér öllu sam-
an, allt frá frjáls-tónal tónsmíðum til einfaldra laga
sem lærast við fyrstu heyrn. Alls eru 24 númer á disk-
inum og þykir mér uppröðun verkanna koma bara vel
út, þ.e.a.s. það verða aldrei óþægilega skörp skil milli
laga, þrátt fyrir fjölbreytileika þeirra.
Tryggvi er lipur lagasmiður og hefur greinilega
góðan smekk á skáldskap og næmt eyra fyrir orðum
og hrynjandi. Hann gefur ljóðunum líf sem passar
þeim og skáldunum sem þau yrkja. Þannig er t.d. Þó
þú langförull legðir, eftir Stephan G. Stephenssen,
hefðbundið dúr/moll sönglag með ættjarðarbrag en
Undur og Í japönskum þönkum eftir Vilborgu Dag-
bjartsdóttur óræðari og frjálsari lög að tónmáli,
dreymin og göldrótt eins og hún sjálf. Bæði lögin við
ljóð hennar eru reyndar sérstaklega vel heppnuð, fal-
lega samin og vel sungin og spiluð af þeim Mörtu
Halldórsdóttur sópran og Hrefnu Eggertsdóttur pí-
anóleikara.
Ellefu lög við ljóð Þórarins Eldjárn úr ljóðabók
hans, Heimskringlu , eru leikin af hinni stórgóðu Sa-
lon-hljómsveit Berjadaga, en eins og hátturinn er á
allri plötunni skipta þau Marta Halldórsdóttir sópran
og Snorri Wium tenór með sér söngnum. Húmorinn
ræður ríkjum í tónsmíðunum eins og í ljóðunum-
.Tryggvi bregður fyrir sig alls kyns kunnuglegum stíl-
um og sveiflum sem hann virðist jafnvígur á. Útsetn-
ingarnar eru vandaðar og flutningurinn skemmtilega
lifandi og vel samstilltur í senn.
Söngvararnir Snorri og Marta fá tækifæri til að
sýna mikla breidd á þessari plötu og er frammistaða
þeirra beggja mjög góð. Bæði bregða auðveldlega fyr-
ir sig ólíkum stílum, eins og af þeim er krafist, en
raddir þeirra tveggja binda saman plötuna þar sem
ákveðinn karakter þeirra skín alltaf í gegn.
Gömul ljósmynd er fínasta plata og góð heimild í
leiðinni um söngtónsmíðar Tryggva. Það kemur ekki á
óvart þegar maður les í bæklingnum hversu náinn
hópurinn er sem að henni stendur. Hún hefur nefni-
lega á sér heimilislegan vináttublæ sem gaman er að
hrífast með, hvort sem er í einrúmi eða á fóninum
undir huggulegu kaffispjalli.
Heiðarlegar lagasmíð-
ar í flottum flutningi
TÓNLIST
Geisladiskur
Flytjendur eru Marta Halldórsdóttir sópran, Snorri Wium tenór,
Hrefna Eggertsdóttir píanó, Kjartan Óskarsson klarinetta og Sa-
lon-hljómsveit Berjadaga (Örn Magnússon píanó, Tatu Kantomaa
harmonikka, Hildigunnur Halldórsdóttir fiðla, Sigurður Hall-
dórsson selló, Richard Korn kontrabassi). Upptökur fóru fram í
Víðistaðakirkju sumarið 2005. Upptökumaður: Sveinn Kjart-
ansson/Stafræna hljóðupptökufélagið ehf. 12 Tónar gefa út.
Gömul ljósmynd – sönglög eftir Tryggva M. Baldvinsson
Morgunblaðið/Jim Smart
Tryggvi M. Baldvinsson
Ólöf Helga Einarsdóttir