Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2007, Blaðsíða 9

breyttu þáttum. Með landfyllingum bjóðast til
viðbótar við þéttingu byggðar fleiri möguleikar,
bæði til þess að koma fyrir þjónustu nálægt
svæðum sem skortir slíkt og koma fyrir íbúða-
byggð nálægt þeirri þjónustu sem er þegar til
staðar.
Á síðustu áratugum hafa viðhorf umhverfis- og
skipulagsfræðinga gjörbreyst m.a. vegna hug-
myndafræðinnar um sjálfbæra þróun og laga um
umhverfismat. Sjálfbær þróun felst í þeirri hugs-
un ,,að byggðin og umhverfið fullnægi kröfum nú-
tímans og auki lífsgæði borgarbúa án þess að
skerða möguleika komandi kynslóða“. (Að-
alskipulag Reykjavíkur 2001-2024). Þá vakna aft-
ur spurningarnar: Eigum við að hrófla við suður-
ströndinni? Getum við gert kröfu um ósnortna
náttúru í borg sem er í sjálfu sér manngerð eða
ónáttúruleg, og þá á kostnað eðlilegs vaxtar borg-
arinnar?
Mikilvægt er að strax í upphafi liggi fyrir hver
framtíð suðurstrandarinnar á að vera því að út
frá umhverfislegum sjónarmiðum gæti verið ráð-
legt að nota uppgröft sem félli til vegna fram-
kvæmda í Vatnsmýrinni til að fylla upp í suður-
ströndina. Það er bæði umhverfislega skaðlegt og
dýrt að keyra uppgröft langan veg til þess eins að
losa sig við hann. Framtíð og skipulag suður-
strandar má hinsvegar ekki vera þvinguð af hag-
kvæmni urðunar heldur þarf að skipuleggja
ströndina óháð þeirri þörf.
Það er ekki ólíklegt að neikvæð upplifun af
norðurströndinni hafi haft áhrif á hugmyndir
fólks á manngerðri strandlengju. Göngustígur
sem er milli Sæbrautar og hafsins er fráhrind-
andi þrátt fyrir gott útsýni yfir eyjarnar á Kolla-
firði, Esjuna og fegurð kvöldsólarinnar. Ef bera á
hann saman við göngustíginn við Ægisíðu, sem er
vinsælt útvistarsvæði, þá eru þeir báðir með mik-
ilfenglegt útsýni yfir hafið, en upplifunin er ólík.
Fyrir utan að ströndin við Sæbraut er manngerð
þá er umhverfið í kringum stíginn stórskorið; op-
ið hafið á móti þungri umferðargötu og háar
byggingar. Hins vegar er umhverfið á stígnum
við Ægisíðu vænlegra fyrir mannfólkið. Í um-
ræðu um manngerðar strendur þarf að vera al-
veg ljóst að fyllingar eins og við norðurströndina
eru ekki besta fordæmið. Ströndin þarf og á ekki
að vera þannig, þó að hún sé manngerð, heldur
verður að hanna umhverfið með það að markmiði
að auka lífsgæði fólksins.
Hækkun yfirborðs sjávar
Taka þarf sérstaklega til skoðunar hækkun yf-
irborðs sjávar og landsig. Spáð er að sjávarborð
hafi hækkað um 28-58 sm árið 2100. Við það bæt-
ist að land í höfuðborginni sígur sem svarar um
15 cm á öld og mun því sjávarstaðan hækka sam-
tals um 43-73 cm á næstu hundrað árum. Hlýnun
hefur verið í heiminum á síðustu áratugum og
spáð er að hún eigi eftir að aukast, þar af leiðandi
mun sjávarborð halda áfram að hækka. Þessar
breytingar munu auka tíðni og mátt flóða og ef
ekkert verður að gert mun flæða yfir miðborgina.
Sumir fullyrða að landfyllingar séu ekki æskileg-
ar í ljósi hækkunar á sjávarstöðu en með réttri
hönnun á að vera hægt að verjast afleiðingunum.
Skerjafjörður er nokkuð vel varinn fyrir flóð-
öldu vegna skerjanna í firðinum sem draga úr
kraftinum, en vegna þess að hann er lágsvæði,
þyrfti í framtíðinni að hækka landið úti við
ströndina með tilliti til hækkandi sjávarstöðu.
Vegna þessara umhverfisþátta verður líklega erf-
itt að halda í ómanngerða suðurströnd borg-
arinnar í framtíðinni þar sem hún myndi ella
stöðugt rýrna vegna ágangs sjávar og hækkunar
sjávarborðs.
Landfyllingar á suðurströnd borgarinnar og
inn í víkur eru betri kostur en við norðurströnd-
ina sem er opin og óvarin fyrir hafi. Þar þarf að
gera sjávargarða meðfram ströndinni sem hefði
m.a. mikil áhrif á útsýni og upplifun staðarins, en
við suðurströnd borgarinnar og inni í víkum væri
hægt að gera landfyllingar án sjóvarnagarða. Þar
væri til að mynda hægt að gera línur bugðóttar
sem væri ekki mikið dýrara í framkvæmd en bein
lína. Þannig gætu fleiri búið við ströndina.
Tillögur um landfyllingar við
suðurströnd Reykjavíkur
Fyrstu tillögur að uppbyggingu og nýtingu á
Skerjafirði komu fram í dagsljósið á 19. öld þegar
menn byrjuðu að velta því fyrir sér hvar ætti að
reisa stórskipahöfn. Nokkrir settu fram hug-
mynd um höfn í Skerjafirði og var einn þeirra
stórhuginn Einar Benediktsson. Hann sá þann
kost að þaðan væri siglingaleiðin til Bretlands
styttri en frá norðurströndinni. Einnig sá hann
fyrir sér að borg myndi rísa umhverfis höfnina
sem átti að heita Port Reykjavík. Hefði höfninni
verið fundinn staður í Skerjafirði væri líklega
mestöll suðurströndin nú undir hafnar- og at-
hafnarsvæði líkt og norðurströnd Reykjavíkur er
í dag. Suðurströnd borgarinnar þróaðist hins
vegar fyrst og fremst fyrir íbúðabyggð sem í dag
er einnig ákjósanlegri staður fyrir hana m.a.
vegna skjóls frá borginni fyrir norðanáttinni, en
sú hugsun þekktist ekki fyrr á tímum.
Árið 1981 átti að fylla upp við fjöru Faxaskjóls
og Ægisíðu með uppgreftri frá bygginga-
framkvæmdum við Eiðsgranda. Húsbyggjendur
sáu þann kost að spara við það töluverða fjárhæð
í stað þess að þurfa að flytja uppgröftinn í Gufu-
nes. En íbúar svæðisins voru á annarri skoðun og
mótmæltu. Mótmælin komu borgaryfirvöldum
mjög á óvart sem var skýr vísbending um að við-
horf til ósnortinna stranda voru að breytast.
Ýmsar tillögur hafa komið fram um að þétta
byggðina í Reykjavík án þess að ganga á gróin
hverfi hennar, þar á meðal eru hugmyndir að
landfyllingum í Skerjafirði fyrir íbúðabyggð, sem
komu fram árið 1999. Einnig hafa legið frammi
tillögur frá „Samtökum um betri byggð“ að flug-
velli í Skerjafirði, en hugmyndir um flugvöll þar
komu fyrst fram hjá Trausta Valssyni skipulags-
fræðingi árið 1974 og vöktu þá mikla athygli.
Hinsvegar, ef af slíkri framkvæmd verður mun
miðborgin liggja á milli hafnar og flugvallar sem
heftir eða jafnvel lokar á mögulegan vöxt hennar í
framtíðinni. Við eigum hugsanlega eftir að átta
okkur á því, fyrr eða síðar, hve ákjósanleg land-
fylling á skerjunum er fyrir íbúðabyggð og efl-
ingu miðborgar og þar af leiðandi of dýrmæt fyrir
flugvöll og ekki síður en Vatnsmýrin er í dag.
Líklega á þá næsta kynslóð eftir að endurtaka
sömu umræðuna og hefur verið undanfarin ár.
Nýr vinkill kom inn í umræðuna um þróun
byggðar í Reykjavík árið 2005 frá Birni Krist-
inssyni, verkfræðingi og fyrrum prófessor. Hann
benti á þann möguleika að leggja varnargarð á
milli skerjanna yst í Skerjafirði og þurrka land-
svæði innan þess upp. Kostina taldi hann vera
marga, m.a. væri hægt að varðveita gömlu
strandlínuna. Einnig fengist land með mun ódýr-
ari aðferð en með gerð landfyllinga. Þetta er
skemmtilegt sjónarhorn sem vert er að skoða og
þyrfti að fá meiri umræðu. Hún gæti jafnvel ýtt
yndir fleiri hugmyndir en það er nauðsynlegt til
þess að eiga möguleika á að fá bestu niðurstöð-
una, hver sem hún annars verður.
Hverju má fórna?
Suðurströnd Reykjavíkur, frá Seltjarnarnesi inn
í Fossvog, er nánast öll náttúruleg og það verður
líklega erfitt að hrófla mikið við henni. Einnig
mun það hafa áhrif að með komu strandstígsins
hafa borgarbúar fengið að kynnast henni vel
ósnortinni. En eigum við að takmarka landfyll-
ingar í vesturhluta borgarinnar einungis við
norðurströndina? Erlend dæmi sýna að hægt er
að gera íbúðabyggð á strandsvæðum og tryggja
um leið aðkomu almennings að sjónum. Kost-
urinn er að fleiri gætu búið nálægt strönd og um
leið væri verið að efla miðborgina.
Það verður æ erfiðara að gera landfyllingar
fyrir framan núverandi íbúðabyggð því að útsýni
verður sífellt verðmætara í huga fólks og útsýni
út á sjó er í dag talið til lífsgæða sem fáir vilja
fórna. Líklega hefðu fáir mótmælt slíkum fram-
kvæmdum fyrir 1950-1960. En til eru ýmsar leiðir
til þess að koma á móts við núverandi byggð, til
dæmis væri möguleiki að gera fyllingar sem væru
slitnar frá landi og þannig mætti varðveita
strandlengjuna en um leið að mynda eyjar og
nýja strandlengju svo að fleiri fengju að njóta
þess að búa við strönd.
Skoða ætti nýja möguleika við gerð landfyll-
inga vegna hækkunar á yfirborði sjávar og auk-
innar flóðhættu í framtíðinni. Hollendingar hafa
reynslu við gerð landfyllinga þar sem þeir hafa
byggt hús sem geta lyfst upp og flotið eins og
bátar. Svipaðar hugmyndir gætu hugsanlega
gengið við Skerjafjörð.
Sumir álíta að Reykjavíkurborg sé orðin mjög
aðþrengd með land en á meðan á þeirri umræðu
stendur eigum við til illa nýtt land í hjarta mið-
borgarinnar. Þó að norðurströndin sé nánast öll
manngerð þá verðum við að hafa í huga að við
göngum alltaf nær eyjunum í Kollafirði sem eru á
náttúruminjaskrá. Eyjarnar og ósnortin suður-
strönd borgarinnar eru landgæði sem þarf að
ganga varlega um. Náttúrulegt ónumið land og
ósnortnar strandlengjur hljóta að verða jafn dýr-
mætar fyrir komandi kynslóðir til að ráðstafa á
sínum forsendum eins og okkur.
Það þarf að þétta og byggja upp illa nýtt land
en um leið þarf að gera ráð fyrir stofnbrautum og
þeim möguleika að borgin eigi kannski eftir að
stækka á landfyllingum á nyrðri og jafnvel syðri
strandlengju borgarinnar. Það þarf m.a. strax að
gera ráð fyrir að sumar götur eiga eftir að bera
þyngri umferð í framtíðinni með stækkun byggð-
ar á landfyllingum. Þess vegna er mikilvægt að
skipuleggja byggð með bæði heildar- og framtíð-
arsýn í huga. Gott dæmi um þetta er Vatnsmýrin.
Þegar hún verður skipulögð þarf að skoða hvern-
ig hún geti tengst og eflt aðliggjandi umhverfi en
einnig líkleg framtíðarsvæði á landfyllingum þar
sem hún liggur að suðurströndinni – mögulegu
vaxtarsvæði borgarinnar í framtíðinni.
Eðlilega vill maður fara varlega í allri skipu-
lagsvinnu þar sem strönd eða strandlína er
ósnortin en það á alltaf að velta fyrir sér mögu-
leikum sem í boði eru vegna þess að aðstæður og
viðhorf eru sífellt að breytast. Vegna hækkunar á
sjávarstöðu getur verið erfitt að komast hjá því
að raska umhverfi við strendur, sérstaklega á
lágsvæðum. Þess vegna þarf að taka tillit til þess-
ara afla náttúrunnar strax á skipulagsstigi.
Séreinkenni Reykjavíkur er nálægð við nátt-
úru, en höfuðborg verður að fá svigrúm til þess að
vaxa og eflast um ókomna framtíð. Slæm reynsla
af manngerðri norðurströnd borgarinnar má ekki
líta á sem rök gegn manngerðri strönd. Það er
eðlilegt í borg að þar sé hægt að hrófla við um-
hverfinu og breyta því samræmi við hugmyndir
kynslóðanna. Manngerð náttúra getur einnig
aukið lífsgæði borgarbúa sbr. Ylströndina við
Nauthólsvík. Landfyllingar eða aðra möguleika á
stækkun lands við suðurströnd ætti að íhuga
strax í beinni tengingu við hugmyndir að þéttingu
núverandi byggðar. Ef af því verður í framtíðinni
að fylla þarf upp við suðurströndina þá verður að
gera það með mikilli varfærni. Það má ekki
treysta um of á að landfylling ein og sér leysi
vandamál varðandi samfellda og þétta byggð.
víkur Landfyllingar og áhrifþeirra á vöxt borgarinnar
Morgunblaðið/ÞÖK
Suðurströndin Suðurströnd Reykjavíkur, frá
Seltjarnarnesi inn í Fossvog, er nánast öll nátt-
úruleg og það verður líklega erfitt að hrófla
mikið við henni, segir í greininni. Löngusker
eru í forgrunni. Ein hugmyndin er að leggja
varnargarð á milli skerjanna yst í Skerjafirði
og þurrka landssvæði innan þess upp. Þá væri
hægt að varðveita gömlu strandlínuna.
Höfundur lauk BA-gráðu í arkitektúr frá hönn-
unar- og arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands í
júní 2007. Greinin byggist á BA-ritgerðinni (Suður-
strönd Reykjavíkur. Landfyllingar og áhrif þeirra
á vöxt borgarinnar. 12. febrúar 2007).
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. SEPTEMBER 2007 9