Morgunblaðið - 10.08.2008, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Stjórn Minningarsjóðs
Helgu Jónsdóttur og
Sigurliða Kristjánssonar
auglýsir eftir umsóknum
um styrki úr sjóðnum
Markmið sjóðsins er stuðningur við nýjungar í læknisfræði,
einkum á sviði heila- og taugasjúkdóma, hjarta- og
æðasjúkdóma, augnsjúkdóma og öldrunarsjúkdóma. Með
umsóknunum skulu fylgja greinargerðir um vísindastörf
umsækjenda, ítarlegar kostnaðaráætlanir og upplýsingar um
það, hvernig þeir hyggjast verja styrknum.
Umsóknarfrestur er til 31.október n.k. og skulu þær sendar til
formanns sjóðsins, sem er:
Guðmundur Þorgeirsson, prófessor,
Lyflækningadeild, Landspítala við Hringbraut, 101 Reykjavík.
Stefnt er að því að tilkynna um úthlutun í lok nóvember n.k.
Eftir Ragnhildi Sverrisdóttur
rsv@mbl.is
O
líukenndur, illa lyktandi
vökvi seytlaði inn um
kjallaraveggina í hús-
unum í þessu látlausa
hverfi Niagara Falls-
borgar. Lyktin hafði reyndar alltaf
verið viðloðandi hverfið og efnaverk-
smiðju í nágrenninu kennt um. Henni
var líka kennt um veikindi barnanna í
hverfinu. Hlutfall barna með astma
og flogaveiki var hærra en annars
staðar og þvagfærasýkingar voru
mjög algengar. Og voru fósturlát
ekki tíðari þarna en annars staðar?
Hvers vegna fæddust svona mörg
fötluð börn? Rúmur helmingur barna
sem fæddust á árunum 1974-1978 átti
við einhvers konar fæðingargalla að
stríða, misalvarlega þó.
Enginn vissi að orsökina var að
finna beint undir íbúðarhúsunum. En
eftir miklar rigningar undanfarna
daga var jarðvegurinn gegnsósa og
faldi ekki lengur grafin leyndarmálin:
21 þúsund tonn af eitruðum efnaúr-
gangi. Ryðgaðar tunnur flutu upp á
yfirborðið og grotnuðu niður í bak-
görðum þar sem tré sortnuðu. Heil
sundlaug flaut upp og maraði í daun-
illum eiturpolli. Slíkir pollar voru um
allt. Á kjallaragólfum húsanna og á
skólalóðinni. Börnin í hverfinu léku
sér úti og komu heim brennd á hönd-
um og andliti eftir eiturvökvana sem
hvarvetna var að finna.
Fyrir þrjátíu árum, 7. ágúst 1978,
lýsti Jimmy Carter, þáverandi
Bandaríkjaforseti, yfir neyðarástandi
í hverfinu Love Canal í Niagara
Falls-borg í New York-ríki. Hluti
íbúanna var fluttur á brott.
Virkjunin sem aldrei varð
Heiti hverfisins, Love Canal, hefur
ekkert með ástir að gera heldur má
rekja það til athafnamannsins Willi-
ams T. Love. Undir lok nítjándu ald-
ar taldi hann kjörið að virkja Niag-
ara-ána til að sjá iðnaði fyrir nægu
rafmagni og hófst handa við að grafa
mikinn skurð sem vera átti farvegur
árinnar. Hann varð uppiskroppa með
fé og aldrei var lokið við verkið. Eftir
stóð skurðurinn, 1,6 kílómetra lang-
ur, 5 metra breiður og 3ja metra
djúpur.
Skurðurinn var engum til ama á
þessum árum. Börn syntu þar á
sumrin og skautuðu á veturna. Upp
úr 1940 fór efnaverksmiðjan á staðn-
um, Hooker Chemical Company, að
svipast um eftir góðum losunarstað
fyrir allan efnaúrganginn, sem safn-
aðist upp við framleiðsluna. Fyr-
irtækinu var heimilað að losa sig við
úrganginn í skurðinn, sem var þurrk-
aður upp og botn hans og bakkar
huldir leir, til að einangra hann. Hver
járntunnan á eftir annarri fór í skurð-
inn.
Á meðan efnaverksmiðjan fyllti
jafnt og þétt upp í skurðinn fjölgaði
íbúum Niagara Falls. Nú þurfti að
byggja nýjan skóla og skólayfirvöld
sóttu á verksmiðjuna að fá að kaupa
af henni land, einmitt þar sem skurð-
urinn var. Forsvarsmenn verksmiðj-
unnar neituðu og sögðu það alls ekki
öruggt. Þarna væru eiturefni grafin.
Skólayfirvöld gáfu sig ekki og þegar
verksmiðjunni var hótað með eign-
arnámi gáfu eigendur hennar loks
eftir og seldu landið. Á aðeins einn
dollara.
Verksmiðjumenn gerðu skóla-
yfirvöldum alveg ljóst að hverju þau
gengu. Í kaupsamningnum stóð skýr-
um stöfum að eiturefni hefðu verið
grafin þarna í jörð og kaupandinn
axlaði alla ábyrgð af nýtingu lands-
ins. Ekki væri hægt að gera neina
kröfu á hendur efnaverksmiðjunni
vegna slysa eða dauðsfalla, skemmda
á húseignum eða annars þess sem
rekja mætti til eiturefnanna í jörð-
inni.
Skólayfirvöld kvittuðu undir þetta
allt saman og hófu skólabyggingu. Í
fyrstu var grafið beint niður á eit-
urpytt, en þá var skólinn bara fluttur
dálítið til. Við allar þessar fram-
kvæmdir skemmdist leirhlífin, sem
verksmiðjan hafði byggt um eit-
urpytt sinn, og efnin fóru að leka út í
jarðveginn, þar sem hvert íbúðar-
húsið á eftir öðru reis. Ný og upp-
byggð hraðbraut, sem byggð var í
kjölfarið, kom í veg fyrir að grunn-
vatn rynni burt. Smám saman varð
grunnur Love Canal-hverfisins að
baneitruðum drullupolli og upp úr
flóði eftir gríðarlegar rigningar vorið
1977.
Hús til sölu
Þótt hverfið væri á floti í eitri tók
langan tíma að fá yfirvöld til að
bregðast við. Íbúarnir höfðu reyndar
krafist úrbóta í nokkur ár, enda var
þeim þá mörgum ljóst að eitthvað
ógnvænlegt var á seyði. Borgaryf-
irvöld sendu menn á staðinn,
skýrslur voru skrifaðar, en engin
lausn var í boði. Íbúarnir vissu að eit-
ur hafði verið grafið í skurðinn sem lá
við hús þeirra, en þeir gátu ekki sýnt
fram á að einmitt það eitur væri nú að
fljóta upp í kjöllurum þeirra og görð-
um, hvað þá að þeir gætu sýnt fram á
með óyggjandi hætti að heilsufari
þeirra væri ógnað. Þeir bjuggu í
hverfi, þar sem í raun var ólíft, en
komust hvergi. Hver vildi kaupa hús í
Love Canal?
Samtök íbúa áttu við ramman reip
að draga. Skólanum í hverfinu var
lokað og hann jafnaður við jörðu, en
enn börðust þeir fyrir að fá borgaryf-
irvöld og efnaverksmiðjuna til að axla
ábyrgð á stöðu mála. Þeim tókst loks
að vekja athygli fjölmiðla á málinu,
enda vart hægt að líta framhjá járnt-
unnum í görðum og fljótandi sund-
laugum.
Loks áttuðu yfirvöld sig á hve að-
stæður fólksins í Love Canal voru
skelfilegar. Nú breyttist tónninn, far-
ið var að tala um hræðilegt umhverf-
isslys og tímasprengju sem vofði yfir
heilsufari íbúanna.
Þegar forsetinn lýsti loks yfir
neyðarástandi voru íbúarnir næst eit-
urpyttinum fluttir á brott, alls 239
fjölskyldur. Öðrum var sagt að óhætt
væri að vera um kyrrt.
Í febrúar 1979 sögðu yfirvöld að
þungaðar konur og börn undir
tveggja ára aldri ættu ekki að búa í
hverfinu næst þeim götum sem
rýmdar höfðu verið.
Í september 1979 voru 300 fjöl-
skyldur fluttar á brott. En aðeins til
bráðabirgða, á meðan ýmis heilsu-
farsvandamál þeirra voru rannsökuð.
Í maí 1980 voru birtar niðurstöður
rannsókna, sem sýndu að íbúar í
Love Canal væru með skaddaða litn-
inga. Afleiðingarnir væru auknar lík-
ur á krabbameini, frjósemisvanda-
málum og erfðafræðilegum skaða.
Þeir sem ekki höfðu fengið sig full-
sadda þegar hér var komið sögu urðu
æfir. 19. maí 1980 tóku þeir tvo emb-
ættismenn í gíslingu og neituðu að
sleppa þeim nema forsetinn héti því
að allir gætu flutt á brott. Forsetinn
fékk tveggja daga frest. Hann til-
kynnti 21. maí að allir íbúar yrðu
fluttir á brott.
Áður en yfir lauk höfðu 833 fjöl-
skyldur verið fluttar á brott úr hverf-
inu og fengið bætur fyrir hús sín.
Eiturefnin hafa verið fjarlægð frá
Love Canal, á kostnað efnaverk-
smiðjunnar, en jarðvegurinn er enn
mengaður og verður svo um langa
hríð. Yst á svæðinu hefur uppbygg-
ing hafist að nýju, þótt fyrri íbúar
hafi barist gegn því að þarna yrði
reist nýtt hverfi.
Í stórum hluta Love Canal-
hverfisins voru öll hús jöfnuð við
jörðu og aðeins götur og gangstéttir
standa eftir, minnisvarði um eitt
mesta mengunarslys í bandarískri
sögu. rsv@mbl.is
Eitrið lak inn um veggina
© Bettmann/CORBIS
Byggt á eitri Íbúarnir flýðu eitrið í jarðveginum, húsin voru flest rifin og götur og gangstéttir grotnuðu niður.
Lois Marie Gibbs bjó í LoveCanal með fjölskyldu sinni.Hún var aðeins 26 ára þeg-
ar hverfið fór bókstaflega á flot í
eitruðum efnaúrgangi. Lois
kynnti sér sögu svæðisins og upp-
götvaði að skólinn, sem sjö ára
sonur hennar sótti, var byggður
ofan á eitruðum úrgangi. Raunar
gilti það um stóran hluta hverf-
isins.
Lois beitti sér fyrir stofnun
hverfasamtaka, sem létu mjög að
sér kveða og kröfðust úrbóta frá
borgaryfirvöldum, yfirvöldum í
New York-ríki og alríkisstjórn-
inni. Baráttan var erfið og oft
virtist hún vonlaus, en Lois gafst
aldrei upp. Þrautseigjan bar loks
árangur þegar íbúar voru fluttir á
brott og fengu hús sín bætt.
Lois Gibbs varð þekkt um öll
Bandaríkin vegna baráttu sinnar.
Hún starfar nú sem fram-
kvæmdastjóri Miðstöðvar heilsu,
umhverfis og réttlætis, en þau
samtök stofnaði hún sjálf. Hlut-
verk þeirra er að styðja íbúa hvar
á landi sem er, sem berjast gegn
© Bettmann/CORBIS
Barátta Lois Gibbs barðist árum saman fyrir því að íbúar Love Canal
gætu flutt á brott og fengju hús sín bætt.
Konan sem kaus að berjast