Náttúrufræðingurinn - 1996, Blaðsíða 45

■ bókahilluhöggun á
SUÐURLANDI:
NIÐURSTÖÐUR GPS-
MÆLINGA í VÍÐU
SAMHENGI
Jarðskjálftasprungur á skjálftabelti Suður-
lands eru með nokkuð óvenjulegum hætti
(sjá t.d. Pál Einarsson 1991 b). Flestir
skjálftar eiga upptök á sprungum sem snúa
norður-suður, þ.e. þvert á skjálftabeltið
sjálft. Stórir skjálftar á Suðurlandi, af
stærðinni 6-7 á richterskvarða, verða
gjarnan í hrinum, þ.e. nokkrir stórir
skjálftar verða á nokkurra vikna eða
nokkurra ára tímabili. Þetta gerðist siðast
árið 1896. Árið 1912 varð hins vegar einn
stór skjálfti á Suðurlandi, án þess að hrina
yrði. í hrinum eru nokkrar samsíða sprung-
ur virkar. Færsla um hverja sprungu er
lárétt og samsíða sprungunni, svokölluð
sniðgengisfærsla. Færsla sprungubarmsins
er til hægri ef horft er frá hinum barmin-
um. Vesturbarmur færist þannig til norð-
urs en austurbarmurinn til suðurs. Sprung-
urnar liggja með um 1-5 km millibili
innan skjálftabellisins (Páll Einarsson o.fl.
1981, Páll Einarsson og Jón Eiríksson
1982, Páll Einarsson og Kristján Sæ-
mundsson 1987, Páll Einarsson óbirtar
niðurstöður 1994). En hvernig kemur þetta
heim og saman við vinstri skúlhreyfingu
yfir skjálftabeltið? Það má prófa með
einfaldri tilraun með bækur í bókahillu. Ef
el’ri endi bókanna er færður til vinstri,
snúast (hallast) þær og á milli þeirra
verður hægri sniðgengishreyfing. Vinstri
skúfhreyfingin kemur þannig fram sem
hægri sniðgengisfærsla milli einstakra
bóka. Þetta má heimfæra á skjálftabeltið
(5. mynd). Bækurnar samsvara óbrotnum
spildum milli sprungna. Snúningur á
norður-suður sprungununt um 0,5-1 prad/
ár, eins og GPS-mælingarnar benda til,
krefst sniðgengisfærslu, að meðaltali um
0,5-5 mm/ár á hverri sprungu. Ef óveruleg
hreyfing er á sprungunum milli stórra
jarðskjálfta, þá verður færsla í stórum
jarðskjálftum að vera um 0,5-5 m á 1000
árum á hverri sprungu. Eitt próf á bóka-
hillulíkanið fyrir jarðskorpuhreyfingar á
Suðurlandi felst í því að reikna svokallað
skjálftarúmvægi2. Skjálftarúmvægi fyrir
jarðskjálfta er flatarniál þess sprungullatar
sem hreyfist, margfaldað með meðalfærslu
í skjálftanum. Samkvæmt bókahillulfkan-
inu ætti samanlagt skjálftarúmvægi í jarð-
skjálftum á Suðurlandi að nema að jafnaði
1,0-2,5X107 mVár (sjá Freystein Sig-
mundsson o.fl. 1995). Þetta er í góðu
samræmi við áætlað skjálftavægi jarð-
skjálfta á sögulegunt tíma á Suðurlandi,
sent bendir til að jarðskorpuhreyfingar
síðustu 1000 árin á Suðurlandi hafi verið
með sama hætti og GPS-mælingar síðustu
ára sýna. Síðustu 1000 árin a.m.k. ætti þá
land norðan skjálftabeltisins að hafa færst
í vestur með Norður-Ameríkuplötunni, og
tognun yfir plötuskilin norðan skjálfta-
beltisins ætti að mestu að hafa verið bund-
in við eystra gliðnunarbeltið en ekki það
vestra. Saga gliðnunarhrina á Suðurlandi
síðustu 1000 árin styður einnig þessa
hugmynd. Stóru sprungugosin í eystra
gosbeltinu síðan um 900 e.Kr. í Eldgjá,
Vatnaöldum, Veiðivötnum og Lakagígum
gætu hæglega hafa tekið upp þá 20 m
gliðnun sem búast má við að hafi orðið á
Suðurlandi á síðustu 1000 árum.
Ef hins vegar er litið til lengri tíma
virðast jarðskorpuhreyfingar á Suðurlandi
vera með öðru sniði. Síðustu 9000 árin
virðist gliðnun yfir eystra og vestra gos-
beltið hafa verið álíka mikil. Þannig er
heildargliðnun sprungna í vestra gosbelt-
inu við Þingvelli um 100 metrar (Ágúst
Guðmundsson 1987) í Þingvallahrauninu
sem rann fyrir um 9000 árum (Kristján
Sæmundsson 1992). Meðalgliðnunarhraði
þar er því um 1 cm/ár, um helmingur af
plötuhreyfingunum, og því verður að gera
ráð fyrir álíka mikilli gliðnun í vestra og
eystra gliðnunarbeltinu. Þess ber þó að
gæta að gliðnun í vestra beltinu minnkar
ört þegar norðar dregur. Þannig er Skjald-
breiðarhraun lítið sprungið um 20 km
norðaustan Þingvalla.
Norður-suður sprungurnar sem nú eru
2 Nýyrði fyrir geometric seismic moment (tillaga).
43