Samvinnan - 01.04.1968, Blaðsíða 14
leiðslan tvöfaldaðist, tala atvinnuleys-
ingja fór niðrí 650.000. Að bví er varðaði
sb.aðabótagreiðslur, þá kom málamiðlun
Dawes-áætlunarinnar því til leiðar að
Þjóðverjar greiddu að meðaltali 80 millj-
ón sterlingspund árlega í skaðabætur,
en fengu í staðinn mjög veruleg lán til að
koma fótum undir iðnað sinn. Frakkar
kvöddu heim hersveitirnar í Ruhr-hér-
uðunum, og með Locarno-sáttmálanum
1925 ábyrgðust helztu Vesturveldin landa-
mæri hvert annars. í nokkur ár voru
horfurnar í heimsmálunum bjartar.
Þjóðverjar gengu jafnvel í Þjóðabanda-
lagið, og árið 1925 gerðu stórveldin
Kellogg-sáttmálann þar sem styrjaldir
voru hátíðlega lýstar í bann. Þetta kom
Hitler síður en svo vel, og endaþótt fé-
lögum í flokknum tæki að fjölga eftir
1926, þá voru nýliðarnir flestir á mörkum
þess að teljast heilir á geðsmunum. Sum-
arið 1928 hefði þurft mikinn bölsýnis-
mann eða óvenjulega glöggskyggnan
áhorfanda til að spá alvarlegum
vandræðum frá hendi þessa undarlega og
uppstökka austurríska æsingamanns. f
kosningunum 1928 unnu nazistar ein-
ungis 12 af 491 þingsæti.
En eftir Dawes-áætlunina um skaða-
bætur kom Young-áætlunin, og eftir
efnahagsviðreisnina 1924—28 kom krepp-
an mikla 1930—33. Það var þetta tvennt
sem lyfti Hitler til valda og gerði útaf
við lýðræði í Þýzkalandi.
Hin nýja áætlun um skaðabætur gerði
ráð fyrir áframhaldandi skaðabóta-
greiðslum. ívið lægri en á árunum 1924—
28, í 59 ár til viðbótar, og gengju Þjóð-
verjar að því, átti að kalla heim brezk-
ar og franskar hersveitir frá Þýzkalandi
1930, fimm árum fyrr en gert var ráð
fyrir í Versala-sáttmálanum. Andstaðan
við þessa áætlun gaf hægrisinnuðum
öfgamönnum einsog Hitler gullið tæki-
færi. Þeir hömruðu á því að áætlunin
blési nýju lífi í „lygina" um sekt Þýzka-
lands og mundi halda lífi í henni heilan
mannsaldur enn. í hinni hatrömu bar-
áttu gegn þessari áætlun kvað mest að
Hitler og Alfred Hugenberg, stál- og
kvikmyndajöfri sem grætt hafði offjár
á verðbólgunni og keypt geysimikla
„keðju" af dagblöðum. En jafnvel hið
óhelga bandalag þessara tveggja manna
— Hitlers með S.A.- og S.S.-óaldar-
flokka sína, froðufellandi mælsku og
áróðursvél, sem nú laut stjórn manns að
nafni Joseph Goebbels, og Hugenbergs
með vini í hópi auðjöfra og áhrifarík
dagblöð ■— hafði ekki áhrif á nema lítinn
hluta þjóðarinnar. Young-áætlunin var
samþykkt, þó hún væri að sjálfsögðu
aldrei framkvæmd. Þingið (Reichstag)
greiddi atkvæði um hana og Hindenburg
íorseti undirritaði hana 1930. Meðan
stóð á baráttunni gegn skaðabótagreiðsl-
um tvöfaldaðist félagatala nazistaflokks-
ins, og flokkssjóðirnir gildnuðu verulega
af gjöfum frá auðjöfrum. En það var
kreppan mikla er skall á 1930, sem fékk
Hitler lyklana að kastalanum. Banda-
rískir bankar stöðvuðu lánveitingar til
Þýzkalands, framleiðslan dróst saman,
verðlag lækkaði, laun lækkuðu; gjald-
þrot og lokaðar verksmiðjur urðu reglan;
14
atvinnuleysingjum fjölgaði jafnt og þétt
þartil þeir voru komnir yfir 6 milljónir
veturinn 1932—33 — sennilega þriðji hver
verkamaður. Svipaðar aðstæður lyftu
Roosevelt til valda í Bandaríkjunum og
þjóðstjórn í Bretlandi, en í Þýzkalandi
reyndist álagið of mikið fyrir hið unga
og sjúka lýðræði. Weimar-lýðveldið rið-
aði til falls án verulegra átaka, og í jan-
úar 1933 var Hitler við völd.
Þetta var ekki bylting í venjulegum
skilningi, þó stöðugar ofbeldisaðgerðir
væru hafðar í frammi, bæði manndráp
og limlestingar. Til dæmis voru yfir 300
manns drepnir og særðir í einum árekstri
nazista og kommúnista í Altona, einu
úthverfi Hamborgar, árið 1932, og má
segja að undir lokin hafi uppþot og morð
verið daglegir viðburðir í borgum lands-
ins. Hin raunverulega bylting gerðist
hinsvegar með „löglegum" hætti — kosn-
ingum, baktjaldamakki og allskyns
valdabrölti. í fimm kosningum á árinu
1932 unnu nazistar milli 30 og 37,3% at-
kvæðamagnsins, og í þeim síðustu féll
atkvæðatalan niðrí 33%. Þessvegna var
vandinn sá að komast til valda ánþess
að grípa til vopnaðrar byltingar sem
kynni að fara útum þúfur og eyðileggja
það sem áunnizt hafði. Hitler neitaði
afdráttarlaust að deila valdi með öðrum;
hann vildi verða kanslari og ekkert ann-
að. Þessvegna neitaði hann að taka þátt
í samsteypustjórn sem byndi hendur
hans, jafnvel eftir að nazistar fengu fleiri
atkvæði en nokkur annar flokkur. Flokk-
urinn var klofinn varðandi spurninguna
um valdatöku. Goebbels skrifaði á dagbók
sína, að ótimabær valdataka mundi eyði-
leggja framtíð hans, en eftir ófarirnar
í síðustu kosningunum taldi hann allar
vonir flokksins brostnar. En ógæfa
mannkynsins var sú, að hann hafði rangt
fyrir sér. Baktjaldamakk og áhættuspil
valdastreitumannanna bar árangur. Von
Papen og von Schleicher hershöfðingi,
tveir helztu keppinautar Hitlers um
kanslaraembættið, voru reiðubúnir til
örþrifaráða í því skyni að útiloka hvor
annan. Það varð því úr að Hitler, von
Papen og Hugenberg gerðu með sér sam-
komulag, tryggðu sér stuðning hins
aldna forseta, Hindenburgs, og hersins,
en án hans gat engin stjórn gert sér
vonir um langlífi. Þannig komst Hitler
til valda fyrir tilstilli hægrisinnaðra
stjórnmálamanna og hershöfðingjanna.
Þeir þóttust mundu beizla þennan
nazistavilling.
En það fór allt á annan veg. Alltíeinu
voru allar götur fullar af hakakrossfán-
um, blysförum og marsérandi hópum
S.A.- og S.S.-manna, sem ýmist æstu
múginn til leiðslukenndrar hrifningar
eða brutu upp búðir gyðinga, réðust inní
íbúðir og hengdu óvini sína á staðnum.
Gyðingar og kommúnistar voru ekki einu
óvinirnir. Kaþóliki sem andmælti naz-
ismanum á fundi eða blaðamaður sem
gagnrýndi eitthvað í blaði sínu gátu orð-
ið næstu fórnarlömbin. Sumir voru skotn-
ir, aðrir fluttir í þrælabúðir í Dachau,
Oranienburg eða annarsstaðar. Hver
embættismaður sem sýndi ekki tilhlýði-
lega hrifningu missti atvinnuna, og Gör-
ing lét sér ekki nægja auðsveipa og kúg-
aða ríkislögregluna, heldur kom á fót
sérstakri leynilögreglu, „Gestapo", sem
átti eftir að verða fræg að endemum
næstu tólf árin. Og hvað um „venjulega"
Þjóðverja? Kannski tóku tveir fimmtu
hlutar þjóðarinnar byltingunni með
hrifningu, og kannski leit helmingurinn
á hana sem óhjákvæmilega, en aðeins
einn tíundi hluti þjóðarinnar hafði djörf-
ung til að greiða atkvæði gegn Hitler í
ágúst 1934, þegar hann fór framá opin-
bera staðfestingu á valdatöku sinni sem
forseti að Hindenburg látnum.
Flestir erfiðleikar Hitlers í öndverðu
áttu rætur sínar í hans eigin fylkingu,
en ekki auðsveipri þjóðarheildinni. Hann
spilaði fimlega, og einn galdurinn var
að vinna og varðveita traust hersins.
Hann gat ekki bæði gert það og fullnægt
kröfum Röhms og S.A.-brúnstakka hans,
sem nú voru orðnir yfir 2 milljónir tals-
ins og litu á sjálfa sig sem hinn eigin-
lega her landsins. Aukþess öfunduðust
S.S.-svartstakkar (S.S.=Schutzstaffel,
Verndarsveitir) Himmlers við brúnstakk-
ana, og Himmler hafði fengið Göring til
að skipa sig í hið mikilvæga embætti yf-
irmanns Gestapo í Prússlandi. í júní 1934
tóku Göring, Himmler og hershöfðingj -
arnir saman höndum gegn S.A. með sam-
þykki herstjórnarinnar undir forustu von
Blombergs, sem sat í ríkisstjórninni, og
Hitlers sjálfs. Það voru Göring og Himml-
er sem skipulögðu morðin. Á „nótt löngu
hnífanna“ voru Röhm og aðrir S.A.- leið-
togar dregnir framúr rúmum sínum og
drepnir. Von Schleicher og kona hans
voru skotin þegar þau svöruðu dyrabjöll-
unni; ýmsir leiðtogar kaþólika og vinir
von Papens voru einnig þurrkaðir út
ásamt mörgum óvinum valdhafanna.
Fórnarlömbin námu nokkrum hundruð-
um þessa einu júnínótt. Herinn féllst síð-
an á að Hitler tæki við forsetaembættinu
eftir Hindenburg, og 38.000.000 Þjóðverj-
ar greiddu honum atkvæði sitt í þjóðar-
atkvæðagreiðslunni.
Skömmu áður hafði ríkisþingið staðið
að eigin útför með því að samþykkja
frumvarp sem heimilaði Hitler að setja
lög næstu fjögur árin án samþykkis
þess. Ríkisþinghúsið var þegar horfið í
bruna sem nazistar sökuðu kommúnista
ranglega um upptökin að, og veitti það
þeim átyllu til að handtaka um 4000
þeirra, þar á meðal flesta þingmenn
kommúnista. Útför Weimar-lýðveldisins
fór fram í óperuhúsi, einsog við átti, þar
sem hakakrossinn yfirskyggði allt annað
og sveitir S.S.-svartstakka stóðu í þétt-
um röðum í göngunum. Við þá 94 hug-
djörfu menn, sem greiddu atkvæði gegn
Hitler, sagði hann ógnandi: „Stjarna
Þýzkalands er að rísa . . . Dánarklukka
ykkar hefur hringt." Hitler var orðinn
Fuhrer, eins guðdómlegur og rómverskur
keisari og tífalt voldugri. Fáfræði, hefnd-
arþorsti, hatur og harðstjórn ríktu al-
völd, og sjálfur var foringinn vitskertur.
Allir flokkar aðrir en nazistaflokkur-
inn voru leystir upp eða bannaðir og
verkalýðshreyfingin tamin. Von Papen,
Hugenberg og þeirra líkar voru reknir
úr embættum með skömm. Goebbels tókst