Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 34

Gljúfurversvirkjun í S-Þingeyjar-
sýslu, sem stjórnvöld Akureyrar
vilja láta framkvæma. Þetta er
það náttúruverndarmál á íslandi,
sem mesta athygli vekur á líðandi
stund. Þar kemur fram: yfir-
gangsógætni þéttbýlis og sjónar-
miðið „aðeins eitt“ — eins og
verkfræðingurinn sagði á öðrum
stað: „Sem ódýrast rafmagn fyrir
neytandann — — — eitthvað
annað hefur aldrei skipt okkur
máli".
Stiklað á stóru:
1. Áformað er að flytja frá Bárð-
ardalsheiðum vötn, sem nú
falla til Skjálfandafljóts. Beina
þeim 30 km. leið norður um
heiðar og um Mývatnssveit til
eflingar Laxár. Kunnugir gera
ráð fyrir að þetta flæmi 18
bændur í Mývatnssveit af jörð-
um sínum og spilli Mývatni
sem silungsvatni og fuglastöð.
2. Gera á gríðarmikla stíflu (57
metra háa) í ytra mynni Lax-
árdals og mynda 200 milljón
rúmmetra uppistöðulón í daln-
um. Dalurinn þar með eydd
byggð.
3. Þessi mikla stífla, reist á gam-
alli eldsumbrotasprungu, verð-
ur aldrei svo frágengin, að ekki
geti viljað til, að hún bili og
valdi lífs- og eignatjóni í mest-
allri Aðaldalsbyggð.
4. Laxá í Aðaldal, sem er ein af
eftirsóttustu veiðiám veraldar,
verður fyrir miklum breyting-
um. Líkur benda til að vatns-
aukningin, hitastigslækkun og
miðlunarsveiflur skerði gildi
hennar sem veiðiár — ef til vill
ónýti hana sem slíka.
5. Landsskemmdir verða að sjálf-
sögðu meðfram Laxá, þar með
á engjum og túnum.
6. Tjón verður á veiði í aðrennsl-
isám Laxár, ef laxaganga verð-
ur minni í ós hennar.
7. Ef framburður lífrænna efna
Laxár og Skjálfandafljóts
minnkar, er það skaði fyrir
Skjálfandaflóa og þá, sem þar
stunda veiðar.
Eins og þessi upptalning sýnir
— þótt takmörkuð sé — þá er
hér ekki um smámuni að ræða,
og margt hangir þar á spýtunni.
Samt er eins og þeir verkfræði-
menn, sem lögðu grundvöllinn,
hafi ekki haft hugmynd um að
annars þyrfti að gæta en mark-
miðsins: ódýrt rafmagn. Og
stjórn Laxárvirkjunar þótti þetta
víst harla gott. Svo haldnir voru
þessir menn, að þeir leituðu ekki
samþykkis eigenda á undan
ákvörðun sinni — ræddu ekki
við sveitarstjórnir, ekki við sýslu-
nefnd, og ekki varð þess vart, að
þeir hefðu hugmynd um stjórnar-
skrárákvæði í þessu sambandi
um friðhelgi eignarréttarins.
Það var eins og þeir teldu sig
hafa „Bók máttarins" í höndun-
um og þar með allt vald yfir bæði
lifandi og dauðu — úr því vinna
átti á vegum vísindalegrar tækni
og stefna að framleiðslu ódýrrar
raforku.
En bíðum við! Láðst hafði að
mestu að reikna með skaðabótum
til tjónþola, sem stjórnarskráin
tryggir bætur. Hvað kostar raf-
orkan, þegar bæturnar koma inn
í? Það veit enginn fyrr en möt
hafa verið gerð. Auk þess er hitt,
að nokkrum aurum lægra verð en
ella á kílóvattstund réttlætir ekki
hina ævarandi umturnun héraðs-
ins og alla áhættuna í því sam-
bandi.
Hversvegna láta valinkunnir
menn sig 'henda svona kaldræn
vinnubrögð og kolsvart ofríki?
Það er eitthvað meira en lítið
að í fari íslendinga — og hjá
þjóðfélaginu — ef svona áform
um náttúruspjöll ná fram að
ganga samhliða viðbrögðum ann-
arra þjóða til þess að bæta úr
yfirsjónum gagnvart náttúrunni
og vernda hana.
Akureyri er viðurkenndur höf-
uðstaður Norðurlands — virðu-
legur menningarbær á marga
lund. Stjórnendur hans hafa sýnt,
að þeir vita um sérstæða náttúru
í Þingeyjarsýslu, því þegar þeir
vilja mest við gesti sína hafa,
fara þeir með þá austur í Þing-
eyjarsýslu til þess að sýna þeim
tigin náttúruundur Mývatnssveit-
ar, og svo leiða þá að Laxá, til
þess að gefa þeim tækifæri til að
kasta fyrir lax á þessum eftir-
sótta vettvangi íþróttamanna í
þeirri grein, erlendra og inn-
lendra.
Vilja stjórnendur Akureyrar
vitandi vits skemma þessa frá-
bæru aðstöðu höfuðstaðar Norð-
urlands? Og þekkja þeir ekki
skyldur höfuðstaðar við umhverfi
sitt?
Rétt er að taka fram, að Þing-
eyjarsýslur búa yfir nógum skil-
yrðum til raforkuframleiðslu,
öðrum en hinni háskalegu Gljúf-
urversvirkjun, að áliti fróðra
manna. Fyrst má nefna smærri
viðbótarvirkjun Laxár til þess að
bæta úr bráðustu þörfunum. En
svo er virkjun Skjálfandafljóts
og virkjun Jökulsár á Fjöllum
við Dettifoss. Auk þess eru skil-
yrði til gufuvirkjana.
Þráhyggjan með hina marg-
slungnu Gljúfurversvirkjun minn-
ir óneitanlega á skólapiltinn á
Hólum — hugarflugið vantar
ekki, en einátta sjónarmið er öllu
ráðandi.
VI.
Hér að framan hef ég farið all-
mörgum orðum um náttúruvernd-
ardeiluna, sem yfir stendur milli
Þingeyinga og valdamanna á Ak-
ureyri útaf fyrirætlunum stjórn-
ar Laxárvirkjunar. Það hef ég
gert af því að þær deilur eru
staðreynd og fjölþættar. Sumt,
sem þar þarf að verja, er furðu-
legt að skuli vera ásótt — og
sýnir að fátt er sjálffriðað í landi
okkar, jafnvel á sjálfu náttúru-
verndarári Norðurálfu, 1970.
Mér þykir samt ótrúlegt að
stjórn Laxárvirkjunar sé öðrum
hliðstæðum forkólfum á íslandi
sljórri á þörf náttúruverndar eða
haldin meiri peningafíkn.
Þá þykir mér einnig sennilegt
að þeir sérfræðingar, sem að hug-
myndunum um Gljúfurversvirkj-
un standa, séu á svipaðri bylgju-
lengd og lærdómsbræður þeirra.
Ennfremur ætla ég, að af þessu
dæmi megi marka, á hvaða stigi
áhugi íslendinga er yfirleitt á
náttúruvernd í hlutfalli við eftir-
sóknina í peninga.
Þar af leiðandi hygg ég, að
þetta dæmi geti verið til þýðing-
armikillar viðvörunar og áminn-
ingar fyrir landsmenn.
Lagt hefur verið fram á Al-
þingi „Frumvarp til laga um tak-
markaða náttúruvernd á vatna-
sviði Mývatns og Laxár í Suður-
Þingeyjarsýslu". Verði þetta
frumvarp að lögum, er með þeirri
lagasetningu stigið vænlegt skref
í rétta átt í náttúruverndarmál-
um. Fyrst og fremst er þá gerð
heilbrigð ráðstöfun til lausnar
hinni hörðu Gljúfurversvirkjun-
ardeilu og henni vísað til úr-
skurðar Náttúruverndarráðs með
málskotsrétti til ráðuneytisins.
Má þá telja víst, að alhliða álits
vísindamanna verði leitað, áður
en úrskurður er felldur. í öðru
lagi yrði með þessari lagasetn-
ingu fordæmi fengið fyrir aðra
staði til að styðjast við.
Enginn vafi er á því, að sterk-
ari löggjöf verður að setja um
náttúruvernd hérlendis en nú er
í gildi, hasla með henni völl til
úrskurðar ágreiningi, og lyfta
undir skilninginn og áhugann á
að skemma ekki ættarlandið,
heldur bæta það, svo það verði
bæði land góðs efnahags og lífs-
hamingju á ókomnum árum.
Að sjálfsögðu hafa núverand'
náttúruverndarnefndir sýslufé-
laganna og Náttúruverndarráð
landsins vökumannlegar skyldur
að lögum til þess að reyna að
koma í veg fyrir, að spjöll verði
unnin á náttúru landsins og úr
bætt þar sem slys hafa orðið eða
náttúran sjálf skaðar sig, t. d.
með uppblæstri eða flóðum. En
það er ekki nóg. Það þarf í þess-
um efnum sérstakt og ótvírætt
úrskurðarvald. Og brýn nauðsyn
er að rækta með þjóðinni þann
anda, að þola ekki vanrækslu á
þessu sviði.
Foreldrar eiga að blása börnum
sínum þessum anda í brjóst.
Kennarar í öllum skólum eiga að
efla hann.
Það þarf að koma náttúruvernd
sem boðorði frá sjálfri tilverunni
inn í bókleg fræði hinna verk-
og tæknimenntuðu sérfræðinga,
sem eru sannkallaðir gjörninga-
menn atómaldarinnar.
Öll félagssamtök í landinu, í
þéttbýli sem strjálbýli, við sjó
sem inn til dala, eiga að vinna
að því að rækta í þeli þjóðarinn-
ar áhugann á náttúruvernd. Og
þau samtök, sem hafa aðstöðu til
þess, eiga að taka upp í verki bar-
áttuna fyrir náttúruvernd: í hafi,
ferskvötnum, á landi og í lofti —
eftir því sem þeim stendur næst á
hverjum stað fyrst og fremst.
Hugsjónarmarkmið allra ís-
lendinga á að vera að gera ís-
land „hagsælda móður“ og þó
umfram allt „farsælda frón“.
Hver kynslóð á, um leið og hún
leitar sér hagsældar og farsæld-
ar, að keppa að því að skila næstu
kynslóð landinu betra en það var,
þegar hún tók við því.
Nú er lífsspursmál fyrir íslend-
inga að herða róðurinn í tæka
tíð í náttúruverndarmálum. Láta
sára reynslu annarra þjóða verða
sér víti til varnaðar, án þess að
lenda í sömu ógöngum. Með því
er hægt að spara mikið af fjár-
munum, náttúruverðmætum —
og vanlíðan.
VII.
Ég valdi þessari grein um hið
fyrirsetta efni, náttúruvernd,
heitið: „Bók máttarins", og leik-
ritið og þjóðsöguna um skólapilt-
inn Galdra-Loft sem sjóngler til
þess að skoða málefnið gegnum.
Efnið náttúruvernd er svo lif-
andi, að það verður — að mínu
áliti — varla skýrt né skilið rétt-
um skilningi utan við það svið,
sem skáldsagan og þjóðsögur eru
sjónaukar og ljósgjafar á.
Mér virðist það vera áberandi
veikleiki hinnar átakamiklu og
stórstígu tækni- og verkkunnáttu
atómaldarinnar, að þeir, sem
einbeita sér að þessum fræðum,
missa sjónar á því, sem mann-
lífið þarfnast fyrst og fremst til
þess að geta þrifizt og notið far-
sældar.
Þeir seilast með ofurkappi eftir
,.Bók máttarins" — ná að vísu
úr henni einu og einu blaði, segja
fyrir verkum og vinna samkvæmt
þessu b'.aði, eins og þeir hafi þar
í höndunum allan sannleikann —
en það er öðru nær en að svo sé.
Þess vegna hefur hnötturinn
mengazt og jarðlífið komizt í
margvíslegan áður óþekktan
háska.
Karl Kristjánsson.
34