Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 52

Árni Bergmann:
Punktar um Solzjcnítsin
Þegar jafn umdeildur eða réttara sagt
ádeildur höfundur í sínu landi og Alex-
andr Solzjenitsín hlýtur Nóbelsverðlaun
fyrir bókmenntir, heyrast margar raddir
um það og ólíkar, að hér sé á ferð pólitisk
ákvörðun.
Því ekki það? Menn vita, að i hvert
sinn sem þingað er um veitingu þessara
frægu verðlauna, koma margir menn til
greina sem fullgildir frambjóðendur —
og einnig, að enginn sá kvarði er til, sem
mæli þeirra bókmenntalegu hæð, dýpt og
breidd. Það er þá væntanlega eitthvað
annað til viðbótar sem ræður úrslitum —
og við getum eins kallað það pólitísk við-
horf (í víðtækum skilningi) og hvað ann-
að. Og þau geta verið misgóð. Þegar Jap-
ani komst á dagskrá, þá hefur flestum
líklega fundizt sjálfsögð sú „pólitík" að
heiðra ekki aðeins Kaúabata, heldur og
með honum japanska menningu. Egill og
Snorri eiga sinn hluta í Nóbelsverðlaun-
um Laxness. Með verðlaunum til Agnons
og Nelly Sachs er varpað ljósi á merki-
legt menningarframlag Gyðinga. Aftur
á móti yggldu margir sig, þegar Churchill
karlinn hlaut Nóbelsverðlaun fyrir styrj-
aldarsögu sina, og þótti að vonum helzt
til langt seilzt til að hugga brezka ljónið
í kör þess og tannleysi.
Og aldrei verða pólitískar speglasjónir
með Nóbelsverðlaun háværari en þegar
sovézkir rithöfundar eiga í hlut, og er
það að vonum. Það er gömul hefð í
Rússlandi að bókmenntir séu þar „póli-
tískari“ en víðast annarsstaðar; sú gagn-
rýni og könnun á einstaklingum og þjóð-
félagi sem dreifist gjarna á fleiri svið
t. d. í Vestur-Evrópu hefur jafnan átt sér
trausta staðfestu í hinum miklu skáld-
sögum rússneskra rithöfunda fyrr og sið-
ar. Hér kemur og til mjög eindregin póli-
tísk afstaða til bókmennta af sovézkri
hálfu. Menn máttu vita að Nóbelsverð-
laun til Mikhaíls Sjolokhofs yrðu talin
viðurkenning á sovézkri menningu, þeirri
stefnu sem kennd er við sósíalískt raun-
sæi. Það var sömuleiðis ljóst, að verð-
launaveiting til Alexandrs Solzjenitsíns,
sem hefur ekki fengið stærstu verk sín
útgefin í heimalandi sínu, yrðu talin til
einskonar pólitískrar atlögu við þau við-
horf sem ríkjandi eru í sovézkum menn-
ingarmálum, einkum gagnvart stöðu og
hlutverki rithöfundar.
Ferill Alexandrs Solzjenitsíns er sjálf-
sagt ekki líkur ferli neins Nóbelshöfund-
ar annars. Hér er bæði átt við það, að
hann hefur sjálfur setið um árabil í
fangabúðum af pólitiskum ástæðum, og
sækir mikið af efniviði sinum einmitt til
þeirrar reynslu, og svo þess að afdrif
verka hans eru einkennilega nákvæm
loftvog á það hvað hefur verið mögulegt
og hvað ekki á sviði bókmenntalegrar
þjóðfélagsgagnrýni í landi hans.
Þegar saga hans „Dagur í lífi ívans
Denísovítsj“ kom út árið 1962 sætti hún
stórtíðindum. Sovézkar bókmenntir höfðu
þá um skeið sótt fram til hreinskilni, til
blátt áfram raunsærri lýsingar á sovézk-
um veruleika en áður hafði þekkzt, verið
að vinna það upp, sem þær höfðu misst í
sannleiksgildi á tímum hins stalínska
„lakkeringarmálverks" á veruleikanum.
En með „ívan Denísovítsj“ var nýtt skref
stigið í þessum efnum: þar var komið að
þeim hlutum sem viðkvæmastir voru,
daglegu lífsstríði „venjulegs" manns í
pólitískum fangabúðum. Þær stuttu sögur
sem Solzjenitsín skrifaði næstu árin á
eftir voru nær nútímanum að efni, en
þær voru einnig um efni sem voru „við-
kvæm“ að einhverju leyti og því lítt sinnt
af höfundum sem ánægðari voru með
tilveruna eða deigari. Vöktu þær því upp
mótmæli þeirra sovézkra aðila, utan og
innan bókmennta, sem aðhyllast eins-
konar hæstaréttarfyrirkomulag á því,
hvað teldist „jákvæð“ og „neikvæð“ gagn-
rýni í landinu. í stærstu skáldsögum sín-
um, „Krabbameinsdeildin" og „í fyrsta
hring", gengur Solzjenitsin enn lengra.
Pólitískir fangar, eða fyrrverandi póli-
tiskir fangar, og svo fangaverðir og aðrir
fulltrúar ofurvalds, sem getur sett sér
sjálfdæmi í hverri grein, eru þar í brenni-
púnkti, takast á í báðum þessum verkum.
Og lýsing höfundar á stöðu þessara
manna, viðhorfum, samskiptum, er miklu
áleitnari en sú mynd sem brugðið var
upp í „ívan Denísovítsj"; bornar eru fram
af óskertu miskunnarleysi spurningar um
feril byltingarþjóðfélags, tilgang og með-
ul, og — þegar allt kemur til alls — það,
hvaða verð menn eru reiðubúnir til að
gjalda fyrir ytri framfarir þjóðfélagsins.
En þegar vitað var fyrst af tilorðningu
þessara bóka beggja, var það ekki leng-
ur góð latina í Sovétrikjunum að fylgja
eftir þeim spurningum sem höfðu vaknað
á árum „ívans Denísovítsj", og því hafa
þær, sem kunnugt er, ekki séð dagsins
ljós þar, ekki komið út opinberlega, fara
huldu höfði í afritum.
Það er mikið stökk í verðlaunaveitingu
frá Samuel Beckett til Alexandrs Solzjen-
itsíns. Þegar talið berst að Beckett fer
gjarna hæst lærð ræða um einstætt
landnám hans i bókmenntum, um bók-
menntasköpun sem virðist segja skilið við
flest það sem áður var gert, nýjungaverk
sem varla geti lengur talizt skáldsaga eða
leikrit. Höfundskapur Solzjenitsíns er all-
ur annar. Hann er alls ekki framúr-
48