Andvari - 01.01.1986, Blaðsíða 68

66
HJÁLMAR SVEINSSON
ANDVARI
kjarna ... — leiðarvísan um liðna reynslu fyrir þá, sem vilja hugsa um sam-
tíð og framtíð, hvað þjóðin á best, þarfnast, skortir helst. . . hugleiðing um
vanda þess og vegsemd að vera íslendingur.“14) Hann gerir ennfremur að
umtalsefni að sagan geti: „. . . orðið þjóðum það sama og sálkönnun ein-
staklingi.“15) Þá telur hann hæpið að kalla sagnfræðina vísindi, því lögmálin
sem af henni séu leiddjafnist aldrei við „ . . . náttúrulögmál sem gilda jafnt
fyrir fortíð og framtíð.“16) Og því skrifar hann óhikað: „Vér neyðumst til að
vinza úr sögunni vegna sjálfra vor.“l7)
Þyki einhverjum þetta of glannaleg orð vil ég benda honum á ritgerð eft-
ir Gunnar Karlsson sagnfræðing sem heitir „Orsakaskýringar í sagnfræði".
Hún birtist í bókinni Mál og túlkun. í síðasta hluta hennar fjallar Gunnar
um hvað ráði vali okkar þegar við tilgreinum orsakir sögulegra atburða.
Hann vitnar þar í breska sagnfræðinginn E. H. Carr og niðurstaðan er sú
að okkur finnist einkum: „ . . . fullnægjandi þær orsakaskýringar sem geti
kennt okkur eitthvað um það, hvernig eigi að taka á viðfangsefnunum á
öðrum tíma . . . við fáum áhuga á því sem við finnum að við getum eitt-
hvað lært af.“18)
Nordal var þetta fullljóst þegar hann ritaði íslenzka menningu. Vandi
sagnfræðinnar er í rauninni vandi allrar túlkunar. Sagan verður aðeins
könnuð í ljósi samtíðar en samtíðin er ljós einmitt vegna þess sem þegar
hefur gerst í lífi einstaklings og þjóðar, það er segja vegna sögunnar. Því
telur Nordal vonlítið að leita að lögmálum sem eru hafin yfir stund og stað.
Hann setur aðferð náttúruvísindanna á hvolf. Reynir ekki að rita verk sem
er sótthreinsað af eigin skoðunum, heldur játar að vandi samtíðarinnar
brenni á sér og að hann skrifi fyrir þessa samtíð.
Einhver versta meinsemd samtíðarinnar fannst honum sú lífsskoðun
sem natúralisminn ól af sér. Hún er í þá veru að mannlega tilvist, og tilver-
una alla, sé hægt að skýra fullkomlega út frá náttúrulegum kerfum. Aðferð
náttúruvísindanna verður mælikvarði allra hluta. Það sem ekki hægt er að
mæla er ekki til. Þessi mynd af heiminum er uppistaðan í spíritismanum ekki
síður en efnishyggjunni. Þær stefnur nutu mikillar hylli á árunum milli
stríða.
Spíritisminn er eitt afbrigði náttúruvísindalegrar skýringar á hinu dula
og óræða í tilverunni. Nordal telur hann leiða til útþynntrar guðstrúar og
sér óræk dæmi þess í verkum Einars H. Kvarans. Frá sjónarhóli þess Guðs
sem þar birtist er ekki til neitt raunverulegt val milli góðs og ills. Það er að-
eins mannleg skammsýni eða hjátrú sem veldur því að gerður er greinar-
munur á þessu tvennu. í augum Guðs er öll barátta, áhætta og andstreymi
mannsins hégómi og því á hann svo auðvelt með að fyrirgefa allt, sem við
í barnaskap köllum „illvirki“ og „synd“, að það er til orðið í þeim tilgangi að
þroska okkur. Nordal kallar þetta að kippa burt „ . . . allri siðferðilegri fót-