Fálkinn - 16.04.1938, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
VATNAJÖKULL
Eftir
Ólaf Friðriksson.
Það má segja að ísland sje í
þrem stöllum: lágtendið, sem aðal-
lega er suðvestan á landinu, sem
nær upp í 200 mtra hæð, hálendið
sem er 4 til 5 hundruð metra hæð,
og loks efsti stallurinn eða hjallinn,
sem þó ekki er samhangandi, sem
eru jöklarnir.
Langstærstur af jöklunum er
Vatnajökull, um átta þús. ferrastir,
og þekur hann tólfta eða þrettánda
hluta landsins, (en Hofsjökull og
Langjökull, sem ganga næst honum,
eru hvor um sig sjötti hluti hans
að stærð). Vatnajökull er iangstærst-
ur af jöklum í Evrópu, 10 sinnum
viðáttumeiri en Jostedalsbræen í
Noregi.
Ekki vita menn greinilega hvern-
ig fjöllunum er varið, sem Vatna-
jökull hvílir á, en þó vita menn,
að það er ekki samfeld sljetta,
eins og ætla mætti eftir útliti jökuls-
ins, heldur all-sundurskorið fjall-
lendi, með djúpum dölum á milli,
sem eru fullir af is, svo alt myndar
nokkurnveginn eina sljettu. Aðeins
á stöku stað til jaðranna standa
hæstu hnjúkar fjallana upp úr
hjarninu. Jökullinn er þannig mynd-
aður, að su.nnan úr Atlantshafi
lagði hlýja eimþrungna vinda, en
ei hálendið varð fyrir þeim, stigu
þeir upp, en við það kólnuðu þeir,
svo þeir gátu ekki haldið í sjer
rakanum, og fjeil hann sem regn og
(aðailega) snjór á fjöllin. Og af því
að þau voru hærri en það, og því
kaldari en svo, að það gæti bráðnað
af þeim á sumrin, eins mikið, og
hióðst á þau á vetrin, þá safnaðist
snjórinn, sem varð að ís, fyrir á
þeim. Nú hefur ís þann einkenni-
ltga eiginleika, að hann hnígur, það
er: hann er eiginlega fljótandi, þó
hann sje það ekki í venjulegri
merkingu orðsins. Ymsir hlutir, sem
virðast vera fastir, eru raunveru-
lega fljótandi. Maður sem tekur
lakkstöng sjer i liönd, sem iegið
hefir, að jiví er virðist óbreytt á
horðinu hjá honum mánuðum sam-
an, dettur ekki í hug, að lakkið í
stönginni sje raunverulega fljót-
andi, en svo er það þó. Komi liar.n
stönginni þannig fyrir á borð-brún.
að mestur hluti hennar standi útaf,
mun hann, er mánuðirnir líða, sjá,
að sá hluti stangarinnar, sem er i
lfusu lofti, hnigur. Það dettur held-
ur engum í hug, sem tekur sjer ís-
mola í hö.nd, að liann hafi þennan
sama eiginleika og lýst var hjá
lrkkstönginni, en svo er það nú
samt. Þegar mikið safnast af ís ofan
á fjöllin, fer hann að liníga niður
eftir þeim, og helst jiar sem lægðir
eru fyrir. Þannig myndast skrið-
jöklar. Einhvertíma í fyrndinni
voru fjöllin sem eru undir Vatna-
jökli snjólaus. En er veðrátta breytt-
ist, fór að hlaðast á þau snjór, skrið-
jöklar fjellu niður eftir þeim ofan
í dalina, og fyltu þá að lokum, svo
fjalllendi þetta varð ein bungu-
vaxin hjarnbreiða, og ó ísöldum
sem nefndar eru, náðu skriðjökl-
arnir frá hinum ýmsu jöklum
saman, alt varð ein hjarnbreiða,
og einn heljar jökulskjöldur huldi
svo að segja alt landið. Sennilega
hefur aldrei þiðnað af Vatnajökli
síðan á síðustu ísöld, og má þvi
segja, að hann sje leifar hennar.
Eins og núna er steypist hjarnið af
Vatnajökli niður af lionum í fimm
aðal skriðjöklum (auk afar margra
minni jökla), en jiessar fimm aðal
hjarnbreiður eru: Brúárjökull og
Dyngjujökull að norðan, og þekja
þeir liver um sig 4 til 5 hundruð
ferrasta svæði, en að sunnan Breiða-
merkurjökull, sem þekur 2 til 3
hundruð ferrastir, og Skeiðarár-
jökull. En að vestan Skaptárjökull,
sem að líkindum þekur um 500
ferrastir og er rönd hans viða 100 lil
150 metra há, og er um 75 rastir
á lengd, eða eins og fró Reykjavík
lil Þingvalla, og hálfa leið heim
aftur. Þegar úrkoma er á jöklinum,
og hitastig neðan við snælínu helst
óbreytt, standa skriðjöklar í stað,
því það hráðnar þá jafnmikið al'
þeim eins og rennur fram. En
breytist annaðhvort þetta, styttast
eða lengjast skriðjöklarnir. Á síð-
ustu áratugum virðist sem margir
skriðjöklar hjer á landi hafi styst,
og getur það verið af því loftslagið
sje heldur hlýrra nú en áður, en
gæti lika verið af þvi, að úrkoman
á jöklinum væri minni. Einkenni-
legt er það, að ef loftslag hlýnaði
eitthvað dálítið lijer suður í höf-
um, svo að meira gufaði þar upp og
meira berast hingað af röku lofti,
en afleiðing þess yrði sennilega sú,
að allir jöklar hjer sunnanlands
mundu aukast.
Skriðjöklar fara mjög mismun-
andi hratt. Lítið er enn vitað um
hraða skriðjökla hjer ó landi, en
um skriðjökla í Mundíufjöllum vita
menn að þeir fara 40 til 100 metra
á ári, þ. e. þeir hreyfast álíka hralt
og litlivísirinni á vasaúri, sem fer
70 metra á ári. Margir skriðjöklar
fara þó með mikið meiri hraða en
þetta, og má þar tilnefna skrið-
jökulinn hjá Upernivik i Græn-
landi, sem fer fram undir 40 metra
ó sólarhring. Eins og nærri má
geta, getur ekki bráðnað svo mikið
framan af honum, og flytur hann
ísinn alla leið út í sjó, og brotnar
þar jafnótt af honum.
Miklar sagnir ganga af því, að
Vatnajökull hafi áður þakið miklu
minna svæði en hann gerir nú, en
munurinn getur varla verið mikill
frá því á landnámstíð. Hafa menn
viljað draga af öðru nafni hans,
sem er Klofajökull, að hann hafi
fyr ó öldum verið í tvennu lagi,
eða hjer um hil það, eystri og
vestri hluti, og hafa menn jióst
betur skilja þá, að vermenn af
Norðurlandi, sem fóru til útróðra
i Suðursveit i Skaftafellssýslu, hafi
lagt leið sina yfir jökulinn. En
leið þessi lagðist niður fyrir mörg-
um öldum, eins og leiðirnar yfir
Kjalveg og Sprengisand lögðust
niður, og leiðin norðan jökla milli
suðurláglendisins og Austfjarða
týndist*. Nafnið Vatnajökull (þ. e.
*) í gömlum máldaga er skýrt
frá því, að kirkjan i Möðrudal á
Júhannes Áskelsson og fjelagar hans á leið upp Svínafellsjökul.
.'tjeo aj joKiinum mour y[ir uruns voin og sjest rjiika úr gtgnnm.
Svörtv ilílarnir á jöklinum er aska.