Tímarit lögfræðinga - 01.10.1975, Blaðsíða 17

II. Viðurlagakerfi réttarins.
Meðal boða í þeirri víðtæku merkingu, sem nú var notuð, eru
hvers kyns réttarreglur, skráðar sem óskráðar. Megineinkenni þeirra
er, að þær eru langoftast valdbundnar. Þeim er framfylgt af hálfu
þess skipulagsbundna samfélags, er við nefnum ríki. Nauðung rétt-
arins er mismunandi, eftir því hver afbrigðin eru. Þau geta verið fólg-
in í beinum aðgerðum eða þá aðgerðaleysi, ef athafnaskylda hefur
hvílt á manni samkvæmt lagareglu. Vald réttarins lýtur þá ýmist að
því að rjúfa ólögmætt ástand, t.d. með lögbanni, endurheimtu verð-
mæta, neyðarvörn eða öðrum varnaraðgerðum eða að því að knýja
menn til lögboðinna aðgerða, t.d. með dagsektum. Hvort tvéggja stuðl-
ar beinlínis að því að koma á lögmætu ástandi aftur. Oftlega verður
því ekki komið við, svo sem ef óbætanlegt tjón hefur hlotizt af réttar-
broti eða þá að slík fullnustugerð þykir ekki nægileg. Er þá gjarna
gripið til skaðabóta eða refsinga og annarra refsilægra viðurlaga.
Markmið skaðabóta eru einkum tvenns konar, að bæta tjónþola það
tjón, sem hann hefur orðið fyrir, og að orka til varnaðar bæði gagn-
vart tjónvaldinum sjálfum og öðrum út í frá og gæta sín betur fram-
vegis. Skaðabótaskyldu má styðja við margs konar réttarheimildir
bæði skráðar og óskráðar. Lögfræði eða bótagrundvöllur athafnar get-
ur m.a. hvílt á mati dómstóla um það, hvort farið hafi verið út fyrir
eðlileg takmörk athafnafrelsis. Meginreglan er sú, að háttsemin sé
Jónatan Þórmundsson, prófessor, rekur í grein
þessari megindrættina í þróun stefnumótandi
hugmynda um refsingar á Vesturlöndum frá
því snemma á síðustu öld. Sérstaklega ræðir
hann meðferðarstefnuna, sem í stað refsinga
vildi taka upp örinur viðurlög, er meira væru
miðuð við sérþarfir einstaklinga á grundvelli
sérfræðilegrar meðhöndlunar. Bendir hann á,
að frá henni hafi verið horfið í þessari mynd
í mörgum nágrannalöndum okkar nú á síðustu
árum, og ræðir vonbrigðin, sem stefnan hefur
valdið, og orsakir þeirra. Þá fjallar höfundur-
inn um þær réttarbætur, sem nú eru efst á
baugi, svo sem styttingu refsitíma, meðferð
brotamanna utan stofnana, beitingu sekta í
vaxandi mæli og aukið svigrúm dómara við
ákvörðun viðurlaga. Þá ræðir hann nokkuð samspil refsinga og skaðabóta.
63