Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Blaðsíða 32

Hér er tap á ákveðnum líkamspörtum eða limlestingar einfaldlega vegið og
metið á móti tapi af tíma. Það er rökrétt að því leyti að hvorugt kemur aftur
þegar einu sinni er búið að taka af því. Að öðru leyti er ekki meiningin að líkja
þessu tvennu saman. Þó skal þess getið að líkamlegur sársauki eða pína hefur
væntanlega verið mun stærri hluti af lífi fólks hér á öldum áður heldur en í dag.
Samfélag nútímans þolir illa sársauka og líkamsmeiðingar. Það er ekki lengra
síðan en einhverjir áratugir að kjaftshögg t.d. á sveitaböllum þótti meira eða
minna sjálfsagður hlutur bæði fyrir þann sem sló og þann sem sleginn var. Sá
síðarnefndi reyndi þó gjaman að svara í sömu mynt í stað þess að blanda
lögreglu í málið. Nú er oftar rætt um líkamsmeiðingar eða líkamsárásir með
tilheyrandi kæmm og oft eftirfarandi málsmeðferð í refsivörslukerfinu.
Það er ljóst að upphaflega markmiðið með refsivist var aðallega tvíþætt. I
fyrsta lagi einhvers konar mannúðarsjónarmið í samfélagi sem smám saman var
að breytast. Þrátt fyrir allt hlaut það að vera skárra að missa tíma heldur en
einhverja mikilvæga limi svo ekki sé nú talað um höfuðið sjálft. I öðru lagi
spilaði þörfin fyrir ódýrt vinnuafl inn í þessa mynd. Fyrstu fangelsin voru
hugsuð sem eins konar vinnubúðir (þrælabúðir), ekki eingöngu fyrir afbrota-
menn heldur einnig fyrir alls konar flökku- og lausungarlýð sem hægt væri að
láta vinna fyrir brauði í sveita síns andlitis. Jafnvel skila arði.
I dag held ég að flestir líti á fangelsið sem illa nauðsyn og þó svo að endur-
hæfing hljóti þar alltaf í raun að vera af skornum skammti er litið þannig á að
sjálfsagt sé að gefa föngum kost á því að nýta tímann til einhverra uppbyggi-
legra athafna. En þyngd refsingarinnar þ.e.a.s. tíminn í fangelsi er talsvert
afstæður í tíma og rúmi og verður að skoða í ljósi annarra refsiúrræða. Ég mun
víkja nánar að því í lok erindisins.
II.
Þegar rætt er um þyngd refsinga er ekki úr vegi að líta örlítið á hverjir sitja í
fangelsi hér á landi og fyrir hvað þeir eru dæmdir. í stuttu máli eru það karlar á
aldrinum 20-40 ára. Tilefni fangavistar í u.þ.b. helmingi tilvika enj fjárréttinda-
brot ýmiss konar, mest þjófnaðir, innbrot, skjalafals og fjársvik. Tæpur fjórð-
ungur afplánar dóma fyrir umferðarlagabrot, aðallega ölvunarakstur og réttinda-
leysi. Sá fjórðungur sem eftir stendur afplánar fyrir fíkniefnabrot, ofbeldisbrot og
kynferðisbrot. Það er þekkt í þessu sambandi að stór hluti þessara manna hefur
átt brösugt lífshlaup þar sem misnotkun vímugjafa og fjölskylduvandamál af
ýmsum toga koma við sögu. Segja má að höfuðþungi refsivistar bitni á slíkum
mönnum og ef til vill hafa þeir líka brotið mest af sér. Það er þó ljóst að
samhengið á milli fjölda afbrota sem framin em í einu þjóðfélagi og fjölda fanga
og samsetning fangahópsins í því sama þjóðfélagi er alls ekki einfalt mál.
Almennt séð virðist réttarfarsvitund fólks vera með þeim hætti að fang-
elsisrefsing sé við hæfi við þau brot sem síðast vom talin upp hér að ofan,
þ.e.a.s. ofbeldis-, kynferðis- og fíkniefnabrot. Málið verður nokkru flóknara
þegar um er að ræða umferðarlagabrot, sérstaklega þó akstur án ökuréttinda. Á
26