19. júní - 19.06.1985, Page 70

Bókmenntir
Fast þær sóttu
sjóinn og sækja
hann enn...
Þórunn Magnúsdóttir:
Sjósókn sunnlenskra kvenna frá verstöðvum
í Árnessýslu 1697-1980.
Ritgerð til Cand.mag.-prófs við heimspeki-
deild Háskóla íslands. 1982.
Utgáfustaður & ár: Vestmannaeyjar 1984.
Sjaldan fjalla sagnfræðingar um li'f
eða störf kvenna í ritum sínum, því
sjaldnar sem þeir eru lærðari.
Þögnin kann að vera pólitísk: með því að
gera konur ósýnilegar má viðhalda minni-
máttarkennd þeirra, rugla sjálfsímynd
þeirra, torvelda þeim að leita nýrra leiða.
Á seinni árum hafa konur reynt að rjúfa
þessa þögn með því að gerast sagnfræðingar
sjálfar. Erlendis, ekki síst í Bandaríkjunum
og á Norðurlöndum, kemur nú út mikill
fjöldi bóka þar sem konur eru dregnar fram
í dagsljósið og skoðað hvað þær hafa getað
og gert.
„Þennan bjartsýna flokk vil ég gjarnan
fylla og grafa úr gleymsku heimildir um
vinnuframlag íslenskra kvenna og bókfesta
upplýsingar um störf kvenna í atvinnugrein-
um, sem að jafnaði eru taldar verksvið
karla,“ segir Þórunn Magnúsdóttir í formála
að bók sinni: Sjósókn sunnlenskra kvenna
frá verstöðvum í Árnessýslu 1697-1980.
Bókin er í raun ritgerð Þórunnar til magist-
ersprófs við sagnfræðistofnun Háskóla
íslands, fyrsta magistersritgerðin um
atvinnusögu kvenna, sem út kemur á prenti
(óprentuð liggur í handriti magistersritgerð
Sigríðar Erlendsdóttur frá 1981: Atvinna
kvenna í Reykjavík 1880-1920).
Eftir að þessi ritdómur fór í prentun kom
út verk Önnu Sigurðardóttur, Vinna kvenna
í 1100 ár. Það verður ómetanlegt undir-
stöðurit.
Fyrstu tilraunir Þórunnar Magnúsdóttur
til að draga íslenskar sjókonur upp úr
djúpum gleymskunnar báru ávöxt í
skemmtilegri grein hennar um fjórar ferju-
konur á Ölfusá í ritgerðasafni til heiðurs
Önnu Sigurðardóttur: Konur skrifa (Rvík
1980).
í greininni kemur fram að síðasta ferju-
konan, Margrét Brynjólfsdóttir, fæddist árið
1876, dó 1969. Ekki var hún fjær okkur nú-
tímakonum en það.
Sjósókn sunnlenskra kvenna erekki þykk
bók, tæpar 130 blaðsíður, en slík fróðleiks-
dyngja, að úr efninu hefði mátt gera tvær eða
þrjár helmingi þykkri. Hún hefst á fræði-
legum bollaleggingum um rannsóknarað-
ferðir í kvcnnasögu. Meginefnið skiptist
síðan í tvo hluta. Annars vegar fróðleiks-
molar úr mörgum áttum um sjókonur fyrri
alda. Hins vegar nákvæmari athugun á sjó-
konum í Árnessýslu með þungamiðju í tíma-
bilinu 1946-1980. Samkvæmt bókum sýslu-
mannsembættis reyndust 102 konur lög-
skráðar á skip í sýslunni á þessum árunt.
Að inngangi Þórunnar um stefnur og
aðferðir í kvennasögu er mikill fengur, enda
hefur fátt eða ekkert verið ritað um það efni
á íslensku. Þórunn bendir réttilega á hve
erfitt er að finna heimildir um konur fyrri
alda. Stjórnsýsluskjöl gefa takmarkaðar og
oft viilandi upplýsingar um störf kvenna,
helst er þeirra getið ef þær farast af slysum
eða flækjast í dómsmál. Þannig hefur Þór-
unn fundið starfsheitið sjómaður skjalfest
um konur í fyrsta sinn í þingbók Árnessýslu.
Árið 1697 var þingað í máli varðandi Guð-
laugu Þorvaldsdóttur sjómann frá Keldna-
koti í Flóa. Faðir hennar kærði ungan
kvæntan hreppstjóra og lögréttumann fyrir
áleitni við dóttur sína og vann málið. Að
Guðlaug var ekki fyrsta kona í Árnessýslu
sem sjóinn sótti sér Þórunn af klausu í
Biskupaannálum árið 1554: „Þar um nærri á
þeim árum varð skiptjón á Háeyri, drukkn-
uðu IX menn og 111 konur.“
Markmið Þórunnar er að kanna hvaða
störf á sjó „konur tókust á hendur á mismun-
andi stöðum, tíma og við breytilegar
þjóðfélagsaðstæður." í heimildaleit sinni
hefur hún fínkembt héraðssögur og hvers
kyns frásöguþætti og endurminningar frá
fyrri tíð. En henni er ljóst að ekki nægir það
ef duga skal, mörg konan kemst aldrei á blað
þótt fiskin sé. Þórunn hefur því tekið tali
eldra fólk og langminnugt og spurt um sjó-
konur. Viðleitni hennar til að nýta sér
þannig munnlegar heimildir er stórmerkileg,
og gott fordæmi.
Því ritað orð blífur, en sú vitneskja sem
manneskjurnar geyma sér í minni fer með
þeim í gröfina. Þessu er vert að gefa gaum á
tímum eins og okkar þegar líf og hugar-
heimur kvenna tekur algjörum umskiptum
frá kynslóð til kynslóðar.
Ævisaga einnar sjókonu í Árnessýslu á 19.
öld er til á prenti: Sagan af Þuríði formanni
og Kambsránsmönnum, og fleira hefur verið
um hana ritað. Birtir Þórunn talsvert af því,
kannske fullmikið miðað við aðrar heimild-
ir, sem eru minna þekktar. Merkilegri finnst
mér athuganir hennar á Skýrslum um lands-
hagi á íslandi. Þar ber hún saman annars
vegar fjölda skipa, hins vegar fjölda karl-
manna í Árnessýslu í afar athyglisverðri til-
raun til að finna orsakir fyrir sjósókn
kvenna. Einnig hefur hún næmt auga fyrir
því, að nýjar veiðiaðferðir, breyttur bún-
aður á fiskiskipum svo og ýmsar aðstæður í
landi geta dregið úr, eða aukið, sjósókn
kvenna. Og með athugun sinni á lögskrán-
ingarskjölum, sem fyrr var nefnd, kemst hún
að því að það eru umtalsverðar sveiflur. Ef
treysta má skjölunum voru aðeins fjórar
sjókonur í Árnessýslu á árunum 1958 til
1970, en næstum hundrað á áratugnum þar
á eftir, 1971-1980. Meirihluti þeirra er
skráður sem matsveinar, um þriðjungur þó
sem hásetar.
Þórunn Ieggur áherslu á að á sjónum séu
greidd sömu laun fyrir sömu vinnu. Hún
staðhæfir einnig, að fordómar gagnvart
konum á sjó þekkist ekki í Árnessýslu. Þar
er ég hrædd um, að kvenréttindakonan hafi
rétt sem snöggvast tekið ráðin af vísindakon-
unni. Þeireru til, því miður, en kannskeekki
mjög útbreiddir.
Sagt er að inntak sagnvísinda sé að miklu
leyti í því fólgið að flokka og raða niður
upplýsingum. 1 ritgerð Þórunnar hefur það
ekki tekist til fulls, enda frumraun. Henni
hættir til að dengja of mörgum efnisatriðum
saman í einn kafla (til dæmis í hinum gagn-
merka kafla VI.) Slíkt getur aukið spennu í
70