Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.2008, Blaðsíða 9

hópi fólks gefinn einkaréttur til að nýta sjáv-
arauðlindina fyrir ekkert. Það sem einum er
leyft er öðrum meinað. Þetta er skýrt dæmi um
siðlausa stjórnsýslu. Þetta gæti hafa staðist
sem neyðarúrræði til skamms tíma með þeim
rökum að verið væri að forða fiskistofnum frá
hruni. En þar sem misbeiting ríkisvaldsins til
að úthluta forréttindum af þessu tagi er ský-
laust brot á grundvallarreglum íslenskrar
stjórnskipunar – nefnilega jafnræði fyrir lög-
um og atvinnufrelsinu – fær þetta kerfi ekki
staðist til frambúðar. Það fær heldur ekki stað-
ist að þjóðin fái engan arð af auðlind sem lögum
samkvæmt er hennar sameign.
Fyrir daga kvótakerfisins voru íslenskir
bankar bara venjulegir sparisjóðir – venju-
legir viðskiptabankar. Kvótakerfið bjó til nýj-
an eignaaðal á Íslandi. Bankakerfið tók óveidd-
an fisk í sjó sem gott og gilt veð. Þar með
gengu kvótarnir kaupum og sölum. Þeir eru
ófáir sem tekið hafa milljarða verðmæti út úr
sjávarútveginum sem stofnfé í eignarhalds- og
fjárfestingarfélögum. Tungumálið kom orðum
yfir þetta. Þeir ganga undir heitinu sægreifar.
Eftir að bankarnir voru einkavæddir 2001-02
hófst mikið kapphlaup um markaðshlutdeild
inn- og útlána. Greiður aðgangur að ódýru
lánsfé erlendis var ásamt kvótaauðnum elds-
neytið sem knúði áfram kappaksturshetjurnar.
Ólígarkar allra landa sameinist!
Þá fer margt að skýrast með samanburðinn við
Rússland. Sumir íslensku ólígarkanna hófust
til auðs og áhrifa fyrir kvótaauðinn, þótt ekki
væri það algilt fremur en í Rússlandi. Í Rúss-
landi voru helstu auðklíkurnar sjö talsins. Á Ís-
landi ditto. Í báðum löndum lögðu auðklíkurnar
áherslu á að eignast einkavædda banka, fjár-
málastofnanir, og ná þannig valdi yfir sparifé
landsmanna. Yfirráð yfir fjölmiðlum voru talin
ómissandi. Heimamarkaðurinn varð brátt of
lítill leikvöllur fyrir auðjöfrana. Þar með hófst
útrásin mikla. Í báðum löndum var leitað eftir
blessun stjórnvalda á útrásinni. Hún fékkst
greiðlega – bæði í Kreml og á Bessastöðum.
En það hófst ekki bara útrás – heldur líka út-
streymi fjár eftir leynilegum leiðum inn á felu-
reikninga í skattaparadísum Karíbahafsins og
víðar. Samkvæmt nýjustu upplýsingum má
finna sambýli rússnesku og íslensku ólígark-
anna á þessum afviknu stöðum þar sem illa
fengið fé er í felum fyrir hnýsni yfirvalda og
ásælni skattayfirvalda. Þarna er að finna fjár-
sjóðina sem fjármagna hið alþjóðlega lúxuslíf
sem útrásarvíkingar allra landa ástunda í spila-
vítum heimsins. Og eitt má ekki gleymast sem
er sameiginlegt einkenni: Þeir þurfa allir að
eiga fótboltalið. Annars teljast þeir vart menn
með mönnum.
Það er svona sem ójafnaðarþjóðfélagið verð-
ur til, jafnt á Íslandi sem annars staðar. Einu
sinni flutti Stefán jónsson, fréttamaður, faðir
ofur-Kára, sem þá var þingmaður Alþýðu-
bandalagsins sáluga, tillögu á þingi um að
launamunur á Íslandi skyldi aldrei vera meiri
en einn á móti þremur. Þetta studdist við hefð-
bundin hlutaskipti til sjós, sem eru – nota bene
– árangurstengd. Þá var verið að býsnast yfir
því að launamunur væri orðinn einn á móti sex.
Nú eru nefnd dæmi um að launamunur á Ís-
landi hafi mælst einn á móti þrjú hundruð.
Reyndar hafa mun hærri tölur verið nefndar.
En það segir sig sjálft að slíkar tölur liggja
ekki á lausu. Auðræðið gengur fyrir banka-
leynd og pukri. Reyndar er það aðeins á færi
færustu sérfræðinga að rekja slóð auðkýfing-
anna í gegnum krossvensl þeirra um eign-
arhaldsfélög innan lands og utan og allt til
pálmaeyja skattfrelsisins. Síðan skiptir það
meginmáli að hafa góða endurskoðendur í
þjónustu sinni. Kunni þeir sitt fag þá er ekki
allt sem sýnist. Enron-dæmið ameríska kenndi
heiminum það að endurskoðun er skapandi
fræðigrein. Hún náði hæstum hæðum hjá al-
þjóðavæddu endurskoðunarfyrirtæki sem bar
með stolti norrænt nafn – Andersen – sem er
nú ekki til lengur. En fræðin hafa haldið áfram
að vaxa og dafna.
Þetta byrjaði allt saman með uppreisn frjáls-
hyggjunnar gegn áþján velferðarríkisins. Í vel-
ferðarríkjum eftirstríðsáranna hafði lýðræð-
islegt ríkisvald þrengt að frelsi fjármagnsins
með sköttum, dýrri samfélagsþjónustu, um-
ferðarreglum á fjármagnsmörkuðum og eft-
irliti – allt í nafni samfélagslegrar ábyrgðar og
jöfnuðar. Talsmenn fjármagnsins – höf-
uðspámenn eins og Hayek og Friedman – töldu
þessi afskipti ríkisvaldsins boða skerðingu á
frelsi einstaklingsins og vera stein í götu fram-
faranna. Spámennirnir eignuðust lærisveina
vítt og breitt um veröldina.
Hér á landi gekk Eimreiðarhópurinn –
menntaskólaklíka sem í voru bæði Davíð Odds-
son og Geir H. Haarde – undir gunnfána frjáls-
hyggjunnar. Helsti lærisveinn galdramannsins
heitir Hannes Hólmsteinn Gissurarson og hef-
ur lengi stundað trúboðið á vegum Háskóla Ís-
lands. Á seinni árum hafa sprottið upp há-
skóladeildir og heilir háskólar til að útskrifa
lærisveina og meyjar í trúboðinu.
Hugmyndafræði, ekki hagfræði
Og um hvað snýst svo þetta trúboð? Fyrsta
boðorð er að afskipti ríkisins af markaðnum
eru af hinu illa. Ríkið er ævinlega partur af
vandanum en ekki af lausninni. Markaðirnir
leita ævinlega jafnvægis og leiðrétta sig sjálfir.
Því ber að forðast afskipti ríkisins. Það ber að
einkavæða allt, því að ekki er vel séð fyrir fé án
hirðis. Afnema ber allar reglur og eftirlit. Fjár-
magnið skal flæða frjálst um heiminn, án
hindrana við landamæri þjóðríkja. Þau ríki sem
virða þessar leikreglur munu uppskera ríku-
lega. Þar verður ör hagvöxtur í krafti tækni-
nýjunga, knúinn áfram af afli samkeppninnar.
Að vísu verður tilhneiging til ójöfnuðar fyrst í
stað. En hafið ekki áhyggjur: Molar munu
hrjóta af borðum auðkýfinganna. Auðurinn
mun smám saman seytla niður. Auðsköpunin
mun að lokum lyfta öllum bátum. En þau ríki
sem láta sér þetta ekki að kenningu verða, þau
munu taka út sína refsingu. Þau munu ekki
standast samkeppnina í alþjóðavæddum heimi.
Þau munu heltast úr lestinni og verða stöðn-
uninni að bráð. Velferðarríki Evrópu – með sín
miklu ríkisafskipti, háa skatta og íþyngjandi
velferðarþjónustu – eru þar með dauðadæmd.
Þetta er fræðikenningin að baki ójafn-
aðarþjóðfélaginu. Hún hefur ráðið lögum og
lofum í hinni amerísk/ensku háborg heims-
kapítalismans sl. aldarfjórðung. Hin pólitísku
stjúpfeðgin trúboðsins voru Reagan og Thatch-
er. Trúboðið er kennt í nafni vísindanna í há-
skólum þessara landa. Þaðan er fagnaðar-
erindið breitt út um allan heim. Þessi
hugmyndafræði hefur ráðið ríkjum í öllum
helstu alþjóðastofnunum sem stýra fjármálum
og viðskiptum heimsins. Gallinn er bara sá að
þetta eru engin vísindi. Þetta er bara hug-
myndafræði í þjónustu auðmagnsins og þeirra
sem því ráða. Alls staðar þar sem þessar kenn-
ingar hafa verið einráðar í framkvæmd hafa
þær skilið eftir sig sviðna jörð. Tugir þróun-
arríkja sem hafa, vegna skuldsetningar, lent í
gjörgæslu Alþjóðabankans og Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins, hafa ekki borið þess bætur. Van-
ræksla á byggingu innviða (svo sem með orku-
öflun og samgöngum) og mannauðs (menntun
og heilbrigðisþjónusta) hefur gert þessi þjóð-
félög ósamkeppnishæf, auk þess sem erlendar
auðklíkur hafa lagt undir sig auðlindir þessara
landa, með þeim afleiðingum að arðurinn
streymir úr landi. Skefjalaus innflutningur hef-
ur lagt innlenda framleiðslu í rúst. Hagvöxtur
hefur reynst vera neikvæður og lífskjör hafa
ekki aðeins staðnað heldur farið versnandi.
Kommúnistar með öfugu formerki
Sem betur fer er heimurinn smám saman að
átta sig á þessu. Þau þróunarríki sem bestum
árangri hafa náð, hafa varpað þessum kreddum
fyrir róða. Asíumódelið, sem bestum árangri
hefur náð í efnahahagsuppbyggingu og útrým-
ingu fátæktar, byggir á allt öðrum grunn-
hugmyndum. Loks hefur komið á daginn að
velferðarríki Norðurlanda og Evrópu eru fjarri
því að vera eftirbátar annarra þegar að því
kemur að meta árangur þjóða á hinum sam-
ræmdu prófum alþjóðavæðingarinnar. Norð-
urlönd eru í efstu sætunum í flestum þeirra
prófa sem mæla eftirsóknarverðan árangur.
Skóli reynslunnar hefur afhjúpað frjálshygg-
jutrúboðið fyrir það sem það er: Gervivísindi
sem hafa ekki staðist dóm reynslunnar. Hug-
myndafræðilegt trúboð í þjónustu auðsdýrk-
unar sem hefur valdið ómælanlegum skaða þar
sem trúboðunum hefur verið gefinn laus taum-
ur. Þetta er vúdúhagfræði af verstu sort.
Þessi vúdúhagfræði hefur ráðið ríkjum í
Bandaríkjunum, háborg kapítalismans, sl. átta
ár. Afleiðingarnar eru bankakreppa sem breið-
ist ört út um heiminn og hefur þegar valdið
miklum skaða. Hættan er sú að sá stjórnlausi
ofvöxtur, sem hlaupið hefur í fjármálakerfi
heimsins, eigi eftir að draga heimsbyggðina
með sér í fallinu ofan í djúpan öldudal heims-
kreppu. Um allan heim fer nú fram tvísýn
varnarbarátta gegn því yfirvofandi hruni sem
nýfrjálshyggjan hefur stefnt okkur í. Sú varn-
arbarátta fer hvarvetna fram á vegum og að
frumkvæði ríkisvaldsins. Ríkisvaldið hefur
neyðst til að þjóðnýta hverja fjármálastofn-
unina á fætur annarri. Menn eru í óðaönn að
dusta rykið af regluverki fyrri tíðar og að herða
á öllum leikreglum til þess að koma í veg fyrir
að blindingsleikur fjármagnsins keyri okkur öll
í þrot.Völd seðlabanka og eftirlitsstofnana eru
aukin og hert. Ástandið minnir marga á fall
kommúnismans, enda er niðurstaðan sú að
margt er líkt með skyldum: Frjálshygg-
jutrúboðarnir minna um margt á kommúnista
fyrri tíðar, bara með öfugum formerkjum.
þjóð í leit að sjálfri sér
Morgunblaðið/Kristinn
Höfundur var formaður Alþýðuflokksins 1984- 96.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2008 Lesbók 9
kur í.“