Morgunblaðið - 16.08.2009, Blaðsíða 14

14 Stjórnmál
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 2009
Eftir Ingvar Örn Ingvarsson
ingvarorn@mbl.is
Í
ár eru tuttugu ár liðin frá því
að veruleg þíða hófst í sam-
skiptum Sovétríkjanna við
sambandsríki sín, en það var
talsmaður utanríkisþjónustu
Mikhails Gorbatsjov, Gennadi Ge-
rasimov, sem fyrstur skellti titli á
aðferðafræðina – hann kallaði hana
Sinatra-kennisetninguna í viðtali í
bandaríska sjónvarpsþættinum Go-
od Morning America hinn 25. októ-
ber 1989.
Sinatra-kennisetningin þótti til
marks um þíðu í samskiptum milli
austantjaldsríkja og vísaði kenni-
setningin til lags Pauls Anka sem
Frank Sinatra gerði frægt, My
Way, en Gorbatsjov og Gerasimov
töldu að afskiptasemi frá Moskvu
ætti að vera með minnsta móti og
að ríki í Varsjárbandalaginu ættu
að fá að ráða sér sjálf, fara sína eig-
in leið eins og Frank Sinatra söng.
Leysti af harðlínustefnu
Árið 1968 fór af stað alda mót-
mæla í Prag í Tékkóslóvakíu, en
umbótastefna Alexanders Dubcek,
sem leiddi landið á þeim tíma, hafði
notið mikilla vinsælda á meðal ungs
fólks. Margir þekkja hvernig tekið
var á mótmælendum í Prag – þegar
eiginlegur frostavetur tók við af
umbótatíma þeim sem kallaður var
vorið í Prag 1968. Skriðdrekar Var-
sjárbandalagsins og hermenn þess
tóku á mótmælendum af hörku og
börðu niður uppreisnina af ein-
skæru vægðarleysi. Aðgerðirnar
festu kommúnistaflokk Tékkóslóv-
akíu í sessi og gerðu út um lýðræð-
islegar umbætur í landinu í 20 ár.
Eftiráskýring sovéskra yfirvalda
var kölluð Brezhnev-kennisetningin
og var þar um að ræða harð-
línustefnu sem gekk í megin-
dráttum út á það, að það væri sam-
eiginlegt vandamál austan-
tjaldsríkja þegar eitt ríkjanna
villtist af vegi kommúnismans og
hneigðist að kapítalisma.
Þessi stefna var við lýði í 20 ár,
eða allt þar til Gorbatsjov og Ge-
rasimov fóru að halda Sinatra-
kennisetningunni á lofti.
Aðeins um mánuði síðar féll Berl-
ínarmúrinn en aðgerðir Gorbatsjov,
Gerasimov og utanríkisráðherrans
Eduards Shevardnadze höfðu orðið
til þess að ríki Varsjárbandalagsins
töldu sér ekki lengur ógnað þó
gamla Sovétyfirvaldinu og komm-
únistaflokknum væri mótmælt.
Grunnurinn var lagður að mikilli
umbyltingu austantjaldsríkja sem
hvert af öðru sögðu skilið við járn-
tjaldið, í flestum tilfellum frið-
samlega.
Vantrúaðir Vesturlandabúar
Gerasimov lýsti því yfir í viðtali
að ef Austur-Þýskaland hygðist
sameinast Vestur-Þýskalandi og ef
Ungverjaland hygðist yfirgefa Var-
sjárbandalagið þá myndi Kreml að
sjálfsögðu fylgjast með en ekki að-
hafast neitt því það væri ákvörðun
þessara ríkja og á þeirra ábyrgð að
velja hvað væri best fyrir þau sjálf.
Á þessum tímapunkti var efna-
hagur Sovétríkjanna kominn að
hruni og Glasnost og Perestrojku
Gorbatsjov var ætlað að koma land-
inu á fætur á ný. Til þess að geta
það var nauðsynlegt að færa nokkr-
ar fórnir og ein þeirra var sú að
hætta að dæla peningum í önnur
ríki Varsjárbandalagsins.
Gerasimov telur í dag að Gorbat-
sjov hafi vanmetið þjóðernishyggju
fyrrum samstarfsríkja því Gorbat-
sjov veðjaði á að að fengnu frelsi
myndu flest ríkin velja sósíalisma
og fylgja Sovétríkjunum að málum í
stað þess að fara eigin leið, sem
þeim þó stóð til boða.
Frá þeim 20 árum sem eru liðin
síðan Sinatra-kennisetningin var
sett fram hefur mikið breyst í Aust-
ur-Evrópu. Mörg ríkjanna eru nú
meðlimir í Evrópusambandinu og
segja mætti að Rússar, eftir upp-
lausn Sovétríkjanna, hafi tekið upp
nýja starfshætti því fjármála-
starfsemi hefur leyst af hólmi
skriðdrekana. Varsjárbandalagið
leystist hinsvegar upp og mörg
fyrrum samstarfsríki Sovétríkj-
anna fóru sína eigin leið, að hætti
Sinatra.
Sinatra-kennisetningin
Reuters
Frelsi Austur og vestur Þjóðverjar fagna saman falli Berlínarmúrsins en Sintra kennisetningin átti sinn þátt í falli múrsins fyrir um 20 árum síðan.
‘‘SINATRA-KENNI-SETNINGIN VÍSAÐI TIL LAGS PAULS ANKA, MY WAY, SEM FRANK
SINATRA GERÐI FRÆGT,
OG ÞÓTTI HÚN TIL
MARKS UM ÞÍÐU Í
SAMSKIPTUM MILLI
AUSTANTJALDSRÍKJA.
Alræðisvald Kommúnistaflokksins leiðundir lok á tíma sem hefur veriðkallaður haust þjóðanna en þá er átt
við tímabilið frá júní 1989 þegar lýðræð-
islegar kosningar voru haldnar í Póllandi,
fyrstu austantjaldsríkjanna, og fram til 1992
þegar lýðræðisflokkur Albaníu náði völdum í
lýðræðislegum kosningum.
Ekki voru umskiptin alls staðar friðsöm
og eru mörgum minnisstæð fréttamyndskeið
frá þessu tímabili, sérstaklega af Boris Jelts-
ín standandi uppi á skriðdreka fyrir framan
þinghús Rússlands en einnig myndskeið frá
aftöku Nicolae Ceausescu og eiginkonu hans
í Rúmeníu en líklega voru umskiptin í Rúm-
eníu einna blóðugust. Flóttann frá alræði
kommúnismans má rekja beint til Sinatra-
kennisetningarinnar því fram að henni höfðu
ríki í skjóli Sovétríkjanna látið stjórnast af
ógninni frá Kreml í áratugi.
Ofbeldi og uppreisn í Rúmeníu
Umskiptin í Rúmeníu voru einna hörðust
enda kommúnistaflokkurinn og forseti lands-
ins Nicolae Ceausescu ekki á þeim buxunum
að sleppa tökunum á þjóðinni.
Ceausescu hafði með kænsku og lagni tek-
ist að halda nokkrum samskiptum við Vest-
urlönd þrátt fyrir að slíkt væri illa séð af
Sovétríkjunum. Ceausescu var meðal annars
í góðu sambandi við Francois Mitterrand,
hann sótti Buckingham-höll og Hvíta húsið
heim og Ólafur Ragnar Grímsson, þá þing-
maður Alþýðubandalagsins, sá ástæðu til að
fara í persónulega heimsókn til Ceausescu
árið 1983.
Ceausescu hafði stýrt Rúmeníu með
harðri hendi frá 1974 en hann naut nokkurs
stuðnings á Vesturlöndum þar sem hann
stóð oft uppi í hárinu á Sovétríkjunum.
Ceausescu þótti reyndar hafa einstaka hæfi-
leika til að sigla milli skers og báru og á
sama tíma og hann dró úr ritskoðun, nokkuð
sem stjórnvöld í vestrinu litu jákvæðum aug-
um, þá stóð hann fyrir ofsóknum minni-
hlutahópa. Hann malbikaði hreinlega yfir
þorp og flutti fólk í borgir og stóð fyrir fóst-
ureyðingabanni sem leiddi til gríðarlegs
fjölda munaðarlausra barna sem enginn hirti
um.
Endapunktur ofríkis
Í desember 1989 fór að fjara undan völd-
um Ceausescu. Hann fór í opinbera heim-
sókn til Íran og á meðan hann var þar hafði
alda mótmæla risið í Rúmeníu enda mat-
arskortur búinn að vera alvarlegur um langt
skeið og óttinn við yfirvaldið var ekki hinn
sami eftir að Berlínarmúrinn féll rúmum
mánuði áður. Hinn 21. desember kom Ceau-
sescu til baka og ætlaði hann að halda dæmi-
gerða barátturæðu þar sem hann fordæmdi
mótmæli í landinu síðustu daga á undan. Það
tókst þó ekki betur en svo að orðaflaumur
hans náði engan veginn til fólksins enda var
hann úr tengslum við þjóðina. 110 þúsund
manns fylgdust með ræðunni og fljótlega fór
að bera á ólátum og svo segja heimildir að
öryggislögreglan, Securitate, hafi byrjað að
þjarma að mótmælendum sem komu aðvíf-
andi og skyndilega leystust ræðuhöldin upp í
allsherjar mótmæli, allt í beinni útsendingu í
ríkissjónvarpi Rúmeníu.
Það fór því ekki framhjá neinum að bylt-
ing var í bígerð og Ceausescu endaði með að
flýja samkomuna.
Á næstu klukkustundum breyttust friðsöm
mótmæli í allsherjar upplausn þegar sér-
sveitir, hermenn og öryggislögregla gerðu
árás á mótmælendur. Leyniskyttur skutu á
fólk af húsþökum, skriðdrekar óku inn í
þvögur mótmælenda og klukkan þrjú um
nóttina höfðu flestir mótmælendur flúið í
bili. Manntjón var mikið – talið er að rúm-
lega þúsund manns hafi látið lífið.
Hinn 22. desember var Ceausescu ekki bú-
inn að flýja landið og í einhverri firru setti
hann bann við því að fleiri en fimm manns
mættu vera saman í hóp, á sama tíma og
hundruð þúsunda borgara mældu göturnar
hrópandi slagorð gegn honum.
Ceausescu reyndi að halda eina ræðuna
enn af svölum flokkshúss kommúnistaflokks-
ins og mætti hann þar andúð mótmælenda
og flúði hann stuttu síðar ásamt konu sinni
Elenu af þaki hússins í þyrlu.
Þyrluflugmaðurinn taldi hjónunum trú um
að þyrlan væri auðvelt skotmark og því skip-
aði Ceausescu honum að lenda á næsta akri.
Þar fengu hjónin svo skjól í bændaskóla, en
umsjónarmaðurinn þar læsti þau inni, sendi
boð eftir uppreisnarmönnum sem handsöm-
uðu hjónin.
24. desember var bráðabirgðadómstól
komið á fót til að dæma Ceausescu og Elenu.
Daginn eftir voru þau leidd fyrir dómstólinn
og eftir tveggja stunda réttarhald voru þau
dæmd til dauða og tekin af lífi umsvifalaust.
Haust þjóðanna
Flótti Nicolae Ceausescu flýr fólkið eftir að
ræða hans æsir það upp í stað þess að róa fólk-
ið niður.
Harður Boris Jeltsín sýndi að honum gat verið
alvara þegar hann hratt valdaráni í Moskvu á
sínum tíma.