Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Blaðsíða 128

126
Orð aforði
merkingunni ‘jórtra’ og no.jóstur ‘jórturVoru þau flest úr Skaftafells-
sýslum og Suður-Múlasýslu en er norðar á Austurlandið dró þekktust
orðin ekki. Ekki fengust heldur dæmi af Vestur- eða Norðurlandi utan
að húnvetnskur heimildarmaður kvaðst hafa alist upp við að tala um
jósturdýr en ekki hafa heyrt minnst á jórturdýr fyrr en hann hafi verið
orðinn vel stálpaður. Ekki er þessi orð að finna í orðabók Blöndals og
engin dæmi voru um þau í ritmálssafni Orðabókarinnar.
Rétt er að minnast á orðið kríkajórtur sem einnig þekkist í myndinni
kríkajóstur. Orðið er allalgengt um Austurland og allt suður í Homa-
fjörð. Það er notað um sérstakar fótahreyfingar, m.a. til þess að halda
á sér hita, en einnig um sérstakt göngulag, rölt. Það er sömuleiðis not-
að um skepnur, t.d. kýr sem hreyfa sig mikið á básunum. Sögnin að
kríkajórtrast þekkisi líka í merkingunni ‘tvístiga’ og gat einn heimild-
armanna þess að sagt væri um karlmenn að þeir væru að kríkajórtrast
ef þeir væm að snúast að óþörfu í eldhúsi eða búri. Orðin eru samsett
úr kríkur ‘læri, holdlítið læri’ og jórtur, jóstur, jórtrast og hefur þetta
sérstaka stjákl þótt minna á jórtur kúa.
Um tengsl allra þeirra orða, sem nefnd hafa verið, er ekki allt ljóst.
No.jótur og lo.jótraður þekkjast eins og áður getur í fomu máli. Mér
þykir líklegast að jgtr og jótr í fomu máli séu tvö orð, hið fyrra í merk-
ingunni ‘andlitsmein’ og upphaflega ft. af jata, en hið síðara í merk-
ingunni ‘jaxl’. Ef lo.jótraður er dregið af so.jótra mætti hugsa sér að
so.jórtra, sem lifað hefur í málinu allt frá fomu máli, sé til orðin fyrir
blending af so.jótra og *jórta en hin síðari sé mynduð við hljóðavíxl,
-tr- —r -rt-. Upprani orðsins jótur er óviss. Ásgeir Blöndal Magnússon
hefurtalið það skylt *jeuhtra- — germ. *juk og skyltfhþ.ýwcc/?<zn og fe.
gyccan ‘klæja’ (Alexander Jóhannesson 1951-1956:48). Hann hefur
einnig tengt jótur við no.jaxl (<— *ehsl-) og er sú hugmynd sennilegri.
Jan de Vries (1962:294) gefur tvenns konar uppruna á jótr eftir því
hvort um er að ræða merkinguna ‘krabbamein’ eða ‘jaxl’. Við fyrri
merkinguna tengir hann jútur, sem komi fyrir í nútímaíslensku í merk-
ingunni ‘bólga, kýli’ og so. jórtra og tengir þau m.a. við fe. gyccan
‘klæja’. Orðið jótur í merkingunni ‘jaxl’ telur hann <— *euhtra eða
*ehuþra ef það er — jptr og þá skylt jaxl. Hann tekur fram að allt sé