Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2004, Qupperneq 206

204
Ritdómar
ur dæmum um <va>). A.L.W. finnst líklegt að í síðara tilvikinu skipti ekki aðeins
hljóðfræðilegur veruleiki máli, heldur sé einnig um áhrif hinnar tíðu styttingar v fyrir
/várU/ að ræða. Þetta er skýrt nánar í neðanmálsgrein 51 á bls. 66: „v stood originally
for ‘voro’ (/vijrU/). When /q/ coincided with /á/, the abbreviation probably continued
to be used. When later /vá/ changed to /vó/, the spelling voro and therefore the
abbreviation v became once more regular“. Hér má gera eftirfarandi athugasemdir.
Samfall /q/ og /á/ fólst að öllum líkindum i því að /á/ hafi tekið kringingu og orð-
ið að þ:], þ.e.a.s. að /á/ hafi fallið saman við /q/ (og ekki öfugt). Það er einkum tvennt
sem rennir stoðum undir þessa kenningu: Hið fyrra er að kringt hljóð verður fremur
að tvíhljóði með [u] sem síðari þætti en ókringt hljóð; í hljóðfræðilegu tilliti er sú ætl-
un því vandalaus að [o:], orðið til úr /á/, hafi tvíhljóðazt og orðið að þu], sem síðar
hafi breytzt í [au].2 Hið síðara er þróunin vá > vo í íslenzku, sem andstætt skoðun
A.L.W. hefur áreiðanlega verið á þessa lund: vá > [vo:] > vo [vo(:)], þ.e.a.s. á eftir v
hélst [o:] óbreytt allt til hljóðdvalarbreytingar, þ.e. tvíhljóðaðist ekki og varð að [au]
eins og í öðru hljóðumhverfi (hér er sennilega um frálíkingaráhrif v-sins að ræða); eft-
ir hljóðdvalarbreytingu fór lengd o-sins eftir hljóðumhverfi eða réttara sagt eftir at-
kvæðabyggingu.3 Loks má nefna að sú kenning að samfall á og q í íslenzku stafi af
kringingu ó-sins er í samræmi við þróun upprunalegs langs a í skandinavísku málun-
um (ó + q > þ:], ritað <aa>, síðar <á>).
Ritmyndin <voru> (þát. flt. fh. af verá) skýrist því þannig, að þegar á þ:] var orð-
ið að tvíhljóðinu [au], nema á eftir v, hentaði það illa til að tákna stöðubundið [o:] og
því tóku menn að rita <voru> í stað <varu>. Há tíðni ritmyndarinnar <voru> (and-
spænis <varu>) kann að stafa af áhrifúm styttingarinnar ‘v’ eins og A.L.W. gerir ráð
fyrir.
Við sjáum sem sé að vafasamt er að ætla að hljóðkerfi það sem Möðruvallabók
endurspeglar hafi haft einhljóðafónemið /á/. A ritunartíma þessarar bókar, þ.e. um
miðja 14. öld, hafði hið gamla á í raun breytzt í tvíhljóðið [au]. Um það vitnar ekki
aðeins ritháttarbreytingin <va> -* <vo> (sbr. skýringu breytingarinnar <varu> -»
<voru> hér að ofan), en elztu dæmi hennar eru frá fyrri hluta 14. aldar, sbr. atviksorð-
ið <suo> (í fornbréfi frá 23. júní 1311) og þgf. flt. <hafnarvodum> (í bréfi frá 30. apríl
1341, sjá Stefán Karlsson 1963:7, 17; Hrein Benediktsson 2002:231). Við höfum ann-
an óbeinan vitnisburð um það, hvenær á hafði breytzt í [au]. A 14. öld tvíhljóðaðist
stutt a á undan n+g/k, þ.e. [a] > [au] /_[p, q]. Þetta tvíhljóð er stundum táknað á
sama hátt og gamalt á, sbr. <þaangat> (í fombréfi frá 2. jan. 1360, sjá Stefán Karls-
son 1963:36). Það sýnir að á var orðið að tvíhljóðinu [au].
Sömuleiðis er hæpið að gera ráð fyrir að hljóðkerfi Möðruvallabókar hafi haft
einhljóðafónemin /é/, /æ/ og /ó/. Þetta skal nú rökstutt í fáurn orðum.
2 Svipuð hljóðþróun hefúr t.d. orðið í þýzku, sbr. fhþ. ouga (< vgerm. *augön) >
mhþ. ouge > nhþ. Auge. — Hér má geta þess að tvíhljóðið [ou] sem gert er ráð fyrir
sem millistigi í tvíhljóðun á þ:] í íslenzku gat ekki fallið saman við gamla tvíhljóðið
au, því þegar hér er komið sögu var það orðið að [œu].
3 Um þróunina vá > vo sjá Hrein Benediktsson 2002: 227-242.