Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1997, Blaðsíða 9

er auðvitað rétt, því það var ekki fyrr en einveldi
kirkjunnar var hrundið að katólsk kvæði fengust
aftur gefin út hér á landi. Raunar var það ekki fyrr en
seint á 19. öld eða jafnvel ekki fyrr en á þessari sem
hin katólsku helgikvæði vóru gefin út á þrykk. Enn og
aftur gleymist hins vegar að huga að þeim hluta
bókmenningarinnar sem aldrei var gefinn út. Það er
vitaskuld ekki nóg að benda á að helgikvæðin fengust
ekki prentuð, ef hugað er að því að á sama tíma er
ekkert efni skrifað upp í öðru eins magni og þessi
sönru kvæði. Spurningin sem við stöndum frammi
fyrir eftir sem áður er: Vóru helgikvæðin úr katólskum
sið aðgengileg, vóru þau lesin, vóru þau einhvers
metin?
Til að draga skýrar fram hvað ég á við skal hugað
að umhugsun og viðhorfum manna á fyrri tíð til
Maríu Guðsmóður. Hún er vitaskuld ákaflega gott
dæmi þar sem siðaskiptamenn reyndu allt hvað þeir
gátu til að útrýma öllum átrúnaði og velvild í hennar
garð. Spurningin er: Tókst ætlunarverkið eða vóru
menn hliðhollari henni en prentaðar bækur kirkjunnar
gefa tilefni til að ætla?
Vitaskuld tókst ætlunarverkið að því leyti að fá
kvæði vóru prentuð um Maríu á meðan kirkjan hafði
enn einveldi yfir prentverkinu. En sé litið til hinnar
skriflegumenningarblasirviðnæstafrábrugðinmynd.
Helgikvæðin sem ætluð eru úr katólskum sið eru
rituð upp aftur og aftur í lútherskri tíð. Mörg þeirra
eru jafnvel einungis varðveitt í uppskriftum úr
lútherskri tíð og mig langar til að víkja að tveimur
slíkum kvæðum.
Hið fyrra eru svokallaðar Gyðingsdiktur. Jón
Helgason gaf kvæðið út í sinni miklu útgáfu Islenzkum
miðaldakvæðum. Þar segir hann að kvæðið sé varð-
veitt í dag í heilum níu gerðum, sem séu hver annarri
svo ólík að ekki sé unnt að stemma gerðirnar saman.15
Þess má raunar geta innan sviga að undirritaður kom
auga á tíundu gerðina í rannsóknarferð í Kaup-
mannahöfn nú í haust og er að vinna að því að gefa þá
gerð út á prent. En svo við víkjum aftur að aðþal-
atriðinu: Allar þessar ólíku gerðir segja okkur að
kvæðið er að breytast í hinni skriflegu geymd, það er
ekki geymt hugsunarlaust eins og einhver aflóga
hlutur, heldur er stöðugt verið að yrkja inn í eða
breyta, fella brott og setja annað í staðinn. Kvæðið
ber þannig með sér sögu langrar lifandi þróunar. Og
það er athyglisvert að elsta varðveitta gerð kvæðisins
er aðeins frá síðasta hluta 17. aldar, en hinar eru allar
frá 18. og 19. öld. Um eina gerðina er sagt að
Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi hafi skrifað upp
eftir gamalli konu “sé hún niðursetningskerling í
Eystrahrepp og var einmitt á Minnanúpi til 30. janúar
1863.”16 Um aðra gerðina kemst Jón Árnason
þjóðsagnasafnari svo að orði: “Þetta kvæðasafn (þar
sem Gyðingsdiktur eru að finna) er mitt fyrsta; ég
skrifaði það sumt upp úr kerlingum og körlum á
Álptanesi veturinn 1845-46.”17 Undirkvæðinu stendur
nafnið Hallbera og má ætla að eftir hennar orðum
hafi verið skrifað.
Kvæðið er frásögukvæði og fjallar um gyðings-
dreng sem gengur út af garði föður síns og inn í kirkju
kristinna manna. Þar þiggur hann heilagt sakramenti
og snýr aftur heim. Er faðir hans fréttir af tiltækjum
sonar síns bregst hann hinn versti við og segir í
kvæðinu18:
Barnið þrífur upp bóndinn reiður,
býr sig nú til ferða.
Þú hefur forsmáð frænda heiður,
fanturinn þinn, ert orðinn leiður.
Þinn mun glæpurinn þér að illu verða.
Fór þá hina fögru braut,
fram að elda ranni.
Barninu þegar í bálið skaut,
byrgir hann aftur foldar laut.
Lofuð María líknar úngum manni.
Móðir drengsins verður harmþrungin er hún heyrir
tíðindin og
Hún heldur heim að húsi hratt,
hann réð fyrir að ganga.
Brúðar varð ei brjóstið glatt,
bráðlega leit hún, það var satt,
sá hún í loganum sveininn afmors spánga.
Barninu kippir bauga rein
brátt úr eldi megnum.
Talar hún þá við tiginn svein:
Tapast mun hennar ángur og mein,
skylt er þér að skýra það við fregnum.
Faðir þinn hefur þér furðu reiður
fleygt í eldinn rauða.
Hver hefur geymt þig, málma meiður,
mjög var hann í svörunum greiður,
bálið ekki brenndi þig til dauða.
Sá eg hjá loganum sitja mey,
sú var í möttli rauðum,
svinnust tók mig silki ey,
so í það sinn eg mátti ei dey.
Burt frá bruna og öllum heimsins nauðum.
Sakir þessa kraftaverks er María auðsýndi tóku
þau mæðgin trú og lifðu hamingjusamlega eftir.
Og skáldið endar kvæðið með því að líta í eigin
barm, en slíkur endir er alvanalegur í eldri texta:
9