Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 45

Þróunarfræðilegar
hugmyndir
Við rannsóknir á samfélögum
þriðja heimsins undanfarna áratugi
hafa komið fram ýmsar athyglis-
verðar kenningar.
Að framan var minnst á áhættu-
hræðslu. Þetta fyrirbæri er þekkt
úr þriðja heiminum, þar sem ýmsar
tilraunir til framfara hafa mis-
heppnast vegna þessa fyrirbæris.
Ljóst er að áhættuhræðsla var
einnig fyrir hendi á íslandi, t.d. á 18.
öld.6 Áhættuhræðsla einkennist af
því að tilvera manna er svo ótraust,
svo lítið þarf að bera útaf til að
menn deyi, að engin áhætta er tekin
í framleiðslunni. Menn halda sig við
viðurkenndar og traustar fram-
leiðsluaðferðir sem dugað hafa í
aldanna rás. í ljósi þessa verður tor-
tryggni bændasamfélagsins ís-
lenska gagnvart fiskveiðum skilj-
anlegri.
Michael P. Todaro hefur fjallað
um þetta fyrirbæri. Hann hefur
einnig lagt fram kenningu um þrjú
stig landbúnaðarframleiðslu, byggða
á rannsóknum á því.
Hið fyrsta og frumstæðasta er
hinn hreini sjálfsþurftar-
búskapur, með lága framleiðni.
Annað stigið má kalla „að-
greindan” eða „blandaðan” bú-
skap, þar sem hluti framleiðsl-
unnar fer til eigin neyslu bónd-
ans en hluti til sölu í markaðs-
kerfinu. Að lokum er þriðja
stigið, sem er „nútíma”-bú þar
sem aðeins er stundaður sér-
hæfður markaðsbúskapur við
mikla framleiðni.
Samkvæmt þessari kenningu var
íslenskur landbúnaður um aldamót-
in á öðru stiginu, og raunar einnig sá
landbúnaður sem Chayanov fjallar
um. Bændurnir seldu hluta af sauð-
fjár-„framleiðslu” sinni á markað,
en voru sjálfum sér nógir um mat.
Þeir voru því komnir af stigi á-
hættuhræðslunnar og móttækilegir
fyrir ýmsum nýjungum. Spurningin
er hvenær þeir komust af þessu
stigi, og hvers vegna. Gerðist það
með sauðasölunni? Eða enn fyrr,
með verðkröfufélögunum í Fnjóska-
dal um 1844? í þessu sambandi ber
einnig að athuga þróun landbúnaðar
með tilliti til aukinnar sjálfsábúðar
og minnkandi veldis landeigenda,
þ.e. lækkandi landsskuldar. Ýmis-
legt er vitað um aukna sjálfsábúð
við Eyjafjörð og í Þingeyjarsýslum,
en minna er vitað um þróun land-
skuldar og leigna. Þar er eyða á
þekkingu okkar á þessum málum.
Annar kenningabálkur sem þró-
ast hefur í umræðunni um málefni
þriðja heimsins er umræðan um
kjarna og jaðar, eða metropolis og
periphery. Niðurstaða bókar8 sem
ræðir þessi mál varðandi Evrópu er
sú að hér sé þessi skipting einnig
fyrir hendi. Evrópa sem heild er
kjarnasvæði gagnvart þriðja heim-
inum, en innan Evrópu eru einnig
jaðarsvæði og kjamasvæði. Kjama-
svæði Evrópu er egglaga svæði sem
nær frá suðurhluta Frakklands til
suðurstrandar Finnlands, og frá
Englandi til Norður-Ítalíu. Utan
þess eru jaðarsvæðin, þ. á m.
Miðjarðarhafslöndin, írland og
Norður-Skandinavía. Jaðarsvæðin
einkennast af dúalisma (tvenns
konar efnahagskerfi, annars vegar
ríku markaðssamfélagi og hins
vegar fátæku bændasamfélagi),
slökum lífskjörum og skorti á
traustum iðnaðargrunni. Út-
flutningur þessara svæða er aðal-
lega hráefni og matvæli og innflutn-
ingur iðnaðarvörur.
Nú er augljóst að á einu jaðar-
svæðinu, Norður-Skandinavíu og
þar á meðal íslandi eru góð lífskjör
og félagslegt öryggi mikið, og
bændasamfélög ekki fátæk. Að
öðru leyti er þetta jaðarsvæði líkt
hinum að því leyti að það hefur
lítinn iðnað, flytur út matvæli og
hráefni og inn iðnaðarvörur. Höf-
undar bókarinnar Underdeveloped
Europe vilja skýra þetta með því að
norðursvæðin eru öll innan landa-
mæra ríkja sem eru hluti af kjarn-
anum, Noregs, Svíþjóðar og Finn-
Fjarhus og fjarhopur ó vetrardegi. Meðalfjárbú var oft 50 til 100 fjár. Bændur áttu auðveldara með að fjölga fé en kúm því féð
gat gengið úti nær allan veturinn og ekki þurfti því að kosta til meiri ræktunar og heyöflunar. Sauðasölu- og saltkjötstímabilið i
íslenskum landbunaði, 1880-1920 var því ekki timabii mikilla framfara í þeim málum miðað við það sem síðar varð.
SAGNIR 43