Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 10

VARNARAÐGERÐIR
WSBmZ-M
Á seinni helmingi 18. aldar ríkti vel-
megun í Danmörku undir stjórn
hins upplýsta einveldis, en velmeg-
un er jafnan forsenda þess að mann-
úðarstefna skjóti rótum. Dönsk
stjórnvöld tóku því að íhuga hvað
verða mætti fátækari hlutum ríkis-
ins til framdráttar. Viljinn til að
stuðla að framförum íslands kemur
fram í tilraun til uppbyggi'gar
iðnaðar (Innréttingarnar), tilraun
til að efla sjávarútveg (konungsút-
gerðin) og tilskipunum sem hvöttu
til framfara í landbúnaði. Þar má
nefna „þúfnatilskipunina” frá 1776,
en með henni voru bændur skyld-
aðir til að slétta tún, hlaða garða og
rækta kál og kartöflur. Útsæðið var
gefið og verðlaunum heitið fyrir
góða frammistöðu. Öll þessi fram-
faraviðleitni gekk þó brösulega, svo
ekki sé meira sagt, og hættan á
hungursneyð vofði því enn yfir ís-
lendingum.
Vilji stjórnvalda
Við þetta varð ekki lengur unað.
Hungrið skyldi gert útlægt úr ríki
Danakonungs. Að því miða konung-
legar tilskipanir um tilhögun ein-
okunarverslunarinnar frá árunum
1763, 1776 og 1779. Þær áttu að
tryggja eftirfarandi:
— Að fátæklingar gætu fengið
lánaðar nauðsynjar í harðæri.
— Að kaupmenn og sýslumenn
kæmu sér saman um að tak-
marka útflutning á matvælum
eftir aðstæðum.
— Að á harðindatímum gæfu ís-
lenskir embættismenn kaup-
mönnum skýrslur um þarfir fá-
tæklinga sem farið yrði eftir við
lánveitingar.17
Með þessu átti að afstýra, eða að
minnsta kosti draga úr mannfalli í
harðæri.
Við fyrstu sýn virðist að þessar
ráðstafanir hefðu átt að koma að
miklu gagni. Vilji stjórnvalda sýnist
hafa verið framkvæmanlegur þar
sem flutninga- og dreifingarkerfið
var þegar fyrir hendi. Með sam-
ræmdum aðgerðum áttu embættis-
menn og kaupmenn að geta stór-
aukið fæðuframboðið með því að
stöðva fiskútflutning og skipta um-
framforðanum milli fátækra.
Um framkvæmdina fór þó margt
öðruvísi en ætlað var. Kerfið var
þungt í vöfum og reyndist ekki,
jafnvel í „venjulegu” harðæri, fært
um að seðja hungur fátækra. Móðu-
harðindin settu því stjórnvöld í
stóran vanda, því þau voru annað og
meira en venjulegt harðæri.
Gras jarðarinnar
Fyrst fellur grasið, svo skepnurnar,
hesturinn fyrst, svo sauðurinn, svo
kýrin, svo húsgangurinn, svo bónd-
inn,
svo konan, svo barnið, svo hundur-
inn,
svo kötturinn ...
(Ú r Skugga-Sveini)
Hefði eldgosið í Lakagígum orðið
tveim mánuðum fyrr - eða síðar,
hefðu afleiðingar þess orðið smá-
vægilegar, miðað við það sem varð.
Um miðjan júní olli gjóskan frá eld-
inum þeim skaða sem ekki varð
bættur. „Gras jarðarinnar, sem þá
var í lystilegasta vexti, tók nú að
fölna og falla.”18
Gjóskan barst víða og eitraði gras
og spillti heyjum, einkum í Skafta-
fellssýslum og á Norðurlandi.
Mjólkurnyt dróst þegar saman og fé
tók að falla af völdum eitursjúk-
dóma. Norðlendingar máttu síst við
þessu áfalli, því þar var þá kuldi og
grasleysi fyrir.
Það var þá öllum hulið ...
Móðuharðindin hafa verið kölluð
ægilegust af íslands plágum, og víst
er að fáir atburðir sögunnar hafa
orðið fólki jafn djúpstætt og lang-
varandi íhugunarefni. Þó er það í-
myndunaraflinu næstum um megn,
tvöhundruð árum síðar, að draga
upp mynd af þúsundum íslendinga,
dauðvona af hungri. HUgur nútíma-
mannsins vill helst hafna þessari
sýn; hann leitar þess í stað að leið út
úr vandanum - og finnur hana.
Lausnin blasir við! Þegar ljóst var
að hverju stefndi áttu íslenskir
bændur að gera skjótar ráðstafanir
til að afstýra hungursneyð. Þeir áttu
að smala og slátra fé sínu um mitt
sumar 1783 og birgja sig upp af mat
til tveggja ára. Aðgerðarleysi
þeirra varð aðeins til þess að skepn-
urnar féllu úr hor, engum til gagns
og þúsundir tonna af mat fóru for-
görðum.
Veigamesta ástæðan fyrir því að
þessi leið var ekki farin mun vera
hugarfarsleg. Að skera niður var að
varpa frá sér sjálfum lífsgrundvell-
inum, og trúnni á forsjá guðs um
leið. Val bænda stóð jafnan milli
þess að dæma sjálfa sig til fátæktar
eða taka áhættu og setja á guð og
gaddinn. Síðari kosturinn var lands-
vani frá fornu fari. Til að bregða út
af þeim vana hefði þurft sjaldgæfa
hugkvæmni og dirfsku. Enginn var
duglegri né úrræðabetri að afla
matbjargar en Jón Steingrímsson.
Jafnvel hann sá þó ekki hagkvæmni
þess að slátra fé um mitt sumar -
fyrr en eftirá.
Það var þá öllum hulið, sem
best var, að skera það niður sér
til bjargar, meðan hold var á
því og til þess náðist.19
Áður en yfir lauk fengu fleiri að
reyna að það er auðvelt að vera
vitur eftirá.
8 SAGNIR