Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Side 78

Tímarit Máls og menningar
1831 gerist hann sögukennari við kvennaskóla og flytur jafnframt fyrir-
lestra um sögu miðalda við háskólann í Pétursborg. Brátt verður honum
reyndar ljóst, að hann er ekki jafngott efni í sagnfræðing eins og hann sjálf-
ur hugði.
í nepjunni norður í Pétursborg leitar hugurinn suður á bóginn til sólskins-
landsins góða, Úkraínu, þar sem Gogol sleit barnsskónum. Hann rifjar upp
gömul ævintýri og þjóðsögur, furðulegar munnmælasögur og hetjusögur af
Kósökkum, sem afi hans sagði honum endur fyrir löngu. Fjarlægðin verkar
á hann eins og hressandi töfralyf og ljær frásögnum hans ferskan blæ og
framandi. Ekki spillir heldur gamansemi Gogols og liðugt tungutak. Árið
1831 og 32 er gefið út smásagnasafn með átta sögum eftir hann og heitir það
Kvöldvökur á sveitahæ nálægt Dikanka. Sögur þessar urðu vinsælasta lestrar-
efni almennings á svipstundu.
Nú ákveður hann að helga sig allan bókmenntum, enda telur hann sig hafa
hrýnan boðskap að flytja þjóð sinni. í hverju var þessi boðskapur fólginn,
kynni einhver að spyrja. Það er nú lóðið. Sennilega hefur Gogol sjálfur
aldrei gert sér fulla grein fyrir því, en eitt er þó víst að boðskapur hans átti
að vera þjóðlegur og göfugur í senn.
í háskólanum blandaði hann geði við menntamenn og listamenn eins og
t. d. frú Smirnoff og skáldið Júkovskí. Sú fyrrnefnda taldi í hann kjark og
kom honum til þroska, en ómetanlegust voru þrátt fyrir það kynni hans af
Púshkin, sem reyndist honum slík andleg stoð og stytta að til fádæma verður
að teljast. Vinátta þessara stórskálda var fölskvalaus og einlæg. Fyrirbæri
sem er því miður alltof fátítt meðal listamanna. Til marks um öðlingseðli
Púshkins og rausnarskap, þá sakar ef til vill ekki að skýra frá því hér, að
hann lét Gogol í té bæði hugmyndir og efni í leikrit og sögur eins og t. d.
Eftirlitsmanninn og Dauðar sálir, svo einhver verk hans séu nefnd.
Bezta sagan í Kvöldvökunum er sennilega sagan af ívan Fedorovitsh
Shponka og frænku hans. Smásaga þessi ber raunsæi höfundar og kímni ó-
tvírætt vitni eða með öðrum orðum eiginleikum þeim, sem helzt einkenna
Gogol á blómlegasta þroskaskeiði hans. Ekki er Gogol raunsær á sama hátt
og t. d. Dickens og þess vegna er það mjög hæpið að bera þá saman eins og
svo oft hefur verið gert. Gogol er bæði bitur og sár. Dickens elur hins vegar
enga beiskju í brjósti. Gogol er utan gátta við lífið og stendur glottandi og
starir beiskjufullum augum á það. Hann er eins og lítið umkomulaust að-
skotadýr mitt í dimmum frumskógi, þar sem stór og hættuleg villidýr ráða
ríkjum eða sitja jafnvel um líf hans. Lögmál frumskógarins eru honum lok-
172