Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 92

Tímarit Máls og menningar
hafa brotist undan ofríki þeirra táknkerfa sem daglega byrgja okkur sýn og
breyta nánasta umhverfi í safn notagilda eða tækja. Textar af þessu tagi ein-
kennast af því að nálægðarvensl eru þanin til hins ýtrasta; ferli skapast sem
knúið er áfram af skorti, leit að festu: einingu orðs og fyrirbæris, sjálfs og
heims. Að því leyti líkjast þessir textar starfsemi hins dulvitaða.
Dulvitundin, sagði Jacques Lacan, er líkt og tungumálið samsett úr
„tómum“ táknmyndum sem tengst geta fjölda táknmiða, vensl þeirra til-
viljunarkennd og síbreytileg13. „Turn“ í draumi er fremur táknmynd en
tákn og merkingin breytileg eftir aðstæðum, dulin og tekur sífellt á sig nýj-
ar myndir um leið og turnmyndin sjálf tengist breytilegum táknmiðum.
Með öðrum orðum: dulvitundin líkist ólæsilegum, síkvikum módernískum
texta sem berst gegn túlkun, forðast uppljóstrun. Tungumálið, sagði Jacqu-
es Lacan, reynir án afláts að bæta upp skort, svala þrá, og flæðir því áfram
eftir leið nafnskipta. Kvikið er veruháttur þess og leiðir af sálrænni reynslu
manneskjunnar. I bernsku er henni fleygt úr heimi gnægðar og einingar inn
í heim er einkennist af mismun og flokkun, heim tungumálsins. Tal og
skrift koma í stað beinnar upplifunar, orðlausrar eignar, návistar.
Vitundin heldur tungumálinu að öllum jafnaði í skefjum og festir orð við
hluti. Látlaust kvik myndi og rjúfa allt samhengi, gera málleg samskipti
ómöguleg, skapa óviðunandi ástand. Nútímahöfundar hafa farið ýmsar
leiðir. Sumir stefna úreltri rökhyggju gegn öngþveitinu: skriftin verður að
hinu skrifaða, ferlið að afurð, textinn að boði, táknmyndin að heildstæðu
tákni: sannleika. Aðrir reyna að laga formsköpun sína að ringulreiðinni. I
textum þeirra gegna myndhvörf oft á tíðum meginhlutverki. Þau stöðva
skriðið og festa það sem í fyrstu virðist með öllu ófestanlegt. Slík mynd-
hvarfahneigð leitar réttlætingar og vits í goðsögulegri myndsköpun sem nú
á dögum er eitt af höfuðeinkennum skáldsögunnar. I fjölda nútímaverka
eru goðsöguleg minni notuð til að varpa ljósi á samtímann. Þau eru frá-
brugðin einangruðum líkingum eða stökum myndhvörfum. Starfa oft sem
kenniliðir heillar sögu og ná jafnt yfir heild sem einstaka þætti. I slíkum til-
vikum eru þau lykill að merkingu og formgerðarregla. T. S. Eliot sá þróun-
ina fyrir á sínum tíma er hann lýsti því yfir í ritdómi um Ulysses eftir James
Joyce að tími hinnar goðsögulegu aðferðar væri upp runninn. Frásagnarað-
ferð hefðbundinnar skáldsögu ætti ekki við á tímum ringulreiðar, niðurrifs
og stjórnleysis, okkar tímum '4. í Ulysses er lýst heimi sem virðist skorta
innra samhengi, allt er yfirskyggt af markleysi hvunndagsins, óvissu og fár-
ánleika. Engu að síður hefur textinn heildstæða formgerð, fagurfræðilega
reglu, sem sótt er til rita Hómers. Lýsing afhelgaðs heims er eins og leyst
úr viðjum með vísun til goðsögulegrar veraldar. Lausnin tvíþætt, listræn og
andleg í senn. Við skynjum lögmál í óreiðu textans og um leið mennskt
346