Náttúrufræðingurinn - 2010, Side 9

9
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
hún skuli ofsótt af bróður sínum
alla tíð.
Hér er ætlunin að greina með að-
ferðum vistfræðinnar höfuðdrættina
í tengslum þessara tveggja tegunda.
Rannsakaðar eru stofnvísitölur,
stofnbreytingar og afföll og spurt
hvort það munstur sem við sjáum í
samskiptum fálka og rjúpu sé í sam-
ræmi við þá mynd sem fræðimenn
hafa dregið upp af rándýri sem
áhrifavaldi í stofnsveiflu bráðarinn-
ar,12,13 þ.e.: (1) Er rjúpan uppistaða
í fæðu fálkans yfir alla stofnsveiflu
rjúpunnar? (2) Eru stofnbreytingar
fálkans í takt við stofnbreytingar
rjúpunnar, en hnikaðar í tíma? (3)
Eru áhrif afráns fálka á rjúpu hlut-
fallslega mest í fækkunar- og lág-
marksárum?
Aðföng
Ritgerðin byggist á gögnum um
fálka og rjúpur sem aflað var á
Norðausturlandi á árunum 1981–
2007. Rannsóknasvæðið er í Þing-
eyjarsýslum og spannar um 5.300
km2 (2. mynd).
Rjúpan er útbreiddur og algeng-
ur varpfugl á rannsóknasvæðinu.
Stærð varpstofns er breytileg eftir
árum og hefur verið áætluð 5.000 til
30.000 pör10 (óbirt gögn eftir 1997).
Valin voru sex talningasvæði innan
fálkarannsóknasvæðisins, samtals
26,8 km2, til að fylgjast með stofn-
breytingum rjúpunnar (2. mynd).
Talningarnar byggjast á því að
karlfugl rjúpunnar, karrinn, helg-
ar sér óðal á vorin sem hann ver
fyrir öðrum körrum. Á óðalstíma
er mjög auðvelt að sjá karrana.
AF RJÚPUM OG FÁLKUM
Ólafur K. Nielsen
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 8–18, 2010
Það er alkunna að stærð rjúpnastofnsins breytist með nokkuð reglubundn-
um hætti, stofninn rís og hnígur og um 11 ár eru á milli toppa. Lýðfræðileg
skýring á sveiflunni eru afföll sem eru sértæk fyrir ungfugla rjúpunnar,
en þau eru mest um þremur árum á eftir hámarki í stærð rjúpnastofnsins.
Hliðstæðar stofnsveiflur norrænna grasbíta hafa fangað hugi vistfræðinga
áratugum saman. Vafist hefur fyrir mönnum að skýra hvað knýr sveifl-
una. Margir fræðimenn telja að atburðarásin helgist af gagnvirkum ferl-
um innan fæðuvefsins. Í þessu sambandi horfa margir til tengsla rándýrs
og bráðar. Fálkinn er sérhæfður ránfugl og aðalbráð hans öll ár er rjúpan.
Stofnstærð fálka og rjúpu breytist í takt, en þó hliðrað þannig að fálkar eru
flestir þremur til fjórum árum eftir hámark í stofnstærð rjúpunnar. Þessi
hliðrun styrkir okkur í þeirri skoðun að fálkinn sé mögulegur áhrifavaldur
í stofnbreytingum rjúpunnar.
Inngangur
Reglubundnar stofnsveiflur eru
þekktar hjá mörgum tegundum
dýra á norðurslóðum.1 Ýmsar kenn-
ingar eru á lofti um hvað ráði þess-
um sveiflum. Margir hafa haldið
því fram að sveiflurnar helgist af
gagnvirkum tengslum innan fæðu-
vefsins.2 Samkvæmt þessum hug-
myndum leikur grasbítur annað
lykilhlutverkið í þessum leik og mót-
leikara hans er þá að finna annað-
hvort fyrir neðan grasbítinn í fæðu-
vefnum (plönturnar) eða fyrir ofan
hann (rándýr og sníkjudýr). Fræði-
menn hafa bent á nokkra þætti
sem skipta máli þegar lagt er mat
á vægi afráns í tengslum við stofn-
breytingar bráðar.3 Þetta eru þættir
eins og það hvort afræninginn sé
sérhæfður eða ósérhæfður, hvort
hann fylgi bráðinni árið um kring
eða ekki, atferlis- og stofnviðbrögð
hans, hvort áhrif hans séu skjót eða
hnikuð í tíma, hvað ráði stofnstærð
afræningjans og hvort hann hafi
bein eða óbein áhrif á bráðina eða
hvort tveggja.
Íslenski rjúpnastofninn er sveifl-
óttur og tíminn á milli hámarks-
ára er um 11 ár.4,5 Umfangsmiklar
rannsóknir voru gerðar á stofnvist-
fræði rjúpunnar (Lagopus muta) á
7. áratug nýliðinnar aldar.6,7,8,9 Í þess-
um rannsóknum var megindrátt-
um í lýðfræði tegundarinnar lýst.
Niðurstaðan var m.a. sú að kerfis-
bundnar stofnbreytingar réðust fyrst
og fremst af breytingum á lífslíkum
ungfugla en einnig breytingum á
lífslíkum fullorðinna fugla (dró úr
afföllum í fjölgunarárum). Líklegir
áhrifavaldar stofnsveiflunnar voru
taldir vera afrán, beit og atferlisháð-
ir þættir.6 Engum þessara þráða var
þó fylgt eftir í það sinn. Síðar hóf-
ust rannsóknir á tengslum rjúpu
og fálka (Falco rusticolus) (1. mynd),
sem er helsti afræningi rjúpunnar.10
Það hversu náinn fálkinn er rjúp-
unni hefur landslýð verið ljóst öld-
um saman. Því til sönnunar nægir
að nefna þjóðsöguna um hvers
vegna tær rjúpunnar eru fiðraðar,
ólíkt öðrum fuglum.11 Í þeirri sögu
er fálkinn sagður vera bróðir rjúp-
unnar og sú refsing lögð á hana að
Ritrýnd grein
79 1-4#loka.indd 9 4/14/10 8:47:29 PM