Náttúrufræðingurinn - 2010, Page 125

125
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 125–135, 2010
Ritrýnd grein
Um fuglablóðögður og
sundmannakláða
Inngangur
Fuglablóðögður eru sníkjudýr af
ættinni Schistosomatidae sem til-
heyra flatormum (Digenea). Lífs-
ferillinn er flókinn. Á fullorðins-
stigi lifa blóðögður inni í bláæðum
eða í nærliggjandi vefjum fugla,
annaðhvort við aftasta hluta melt-
ingarvegar (iðraögður) eða í nefholi
(nasaögður). Í lífsferlinum eru tvö
skammlíf en vel hreyfanleg lirfustig.
Annað er bifhærð lirfa (miracidia)
sem leitar uppi vatnasnigilinn sem
er millihýsill í lífsferlinum. Eftir að
hafa borað sig inn í hann umbreytist
hún í móðurgróhirslu (e. mother sporo-
cyst) sem framleiðir fjöldann allan
af dótturgróhirslum. Í þeim verða
sundlirfurnar (e. cercaria – nánar til-
tekið ocellata furcocercariae) til, hitt
hreyfanlega stigið. Þær geta synt um
í vatni í einn til tvo daga og hafa það
hlutverk að leita uppi fuglinn, sem
er lokahýsill viðkomandi tegundar,
rjúfa sér leið inn í hann og umbreyt-
ast í ormlaga flökkustig (schistosomu-
lae) sem þroskast á nokkrum vikum
í kynþroska blóðögðu.
Sundlirfurnar gera ekki grein-
armun á húð fugla og spendýra
og rjúfa sér óhikað leið þar í gegn,
bjóðist slíkt. Í mönnum nær ónæm-
iskerfi líkamans oft að stöðva inn-
rás lirfanna og er hver kláðabóla
óræk sönnun þess að lirfa hafi verið
drepin og verið sé að brjóta hana
niður. Þegar engin útbrot myndast
hefur ónæmiskerfinu ekki tekist að
stöðva lirfurnar sem náðu að breyta
sér í flökkustigið, sem þó þroskast
óeðlilega í spendýrum og drepast
oftast innan fárra klukkustunda eða
daga. Sýkingatilraunir hafa þó sýnt
að flökkustig nasaagða getur lifað í
taugakerfi músa í allt að þrjár vik-
ur.1–5 Útbrotin sem lirfur fuglablóð-
agða valda á fólki eru gjarnan nefnd
sundmannakláði, sem er þýðing á
heitinu swimmer’s itch, en á fræði-
máli eru útbrotin oftast nefnd cercarial
dermatitis.6
Rannsóknir á sundmannakláða
á Íslandi hófust í septemberbyrjun
1997 en þá kom í ljós að kláðaból-
ur á fótum barna, sem höfðu verið
að leika sér í vaðtjörn Fjölskyldu-
garðsins í Reykjavík, mátti rekja
til sundlirfa fuglablóðagða í vatn-
inu.7–12 Síðar hefur víðar orðið vart
við sundmannakláða, meðal annars
í Botnsvatni við Húsavík og í Land-
mannalaugum.13,14
Undanfarinn áratug hafa ýmsar
athuganir verið gerðar á blóðögð-
um hér á landi. Fylgst hefur verið
með tilfellum sundmannakláða og
upplýsingum safnað um tildrög
og aðstæður. Sniglum hefur verið
safnað í lífmiklum vötnum víða um
land og leitað í þeim að sundlirfum.
Leitað hefur verið að fullorðnum
blóðögðum og eggjum þeirra í ýms-
um tegundum vatnafugla og nýlega
var gerð grein fyrir sjö tegundum
blóðagða sem fundust í fjórum
Karl Skírnisson
Sundlirfur fuglablóðagða (Schistosomatidae) valda útbrotum á fólki sem
nefnd eru sundmannakláði en fólk kemst í snertingu við lirfurnar þegar
synt er eða vaðið í vatni þar sem lirfurnar eru til staðar. Þótt fullorðinsstig
þessara flatorma (Digenea) séu hýsilsérhæfð fuglasníkjudýr, gera lirfurnar
ekki greinarmun á húð fugla og spendýra og hika hvergi eigi þær kost á því
að bora sig inn í líkama spendýra. Kláðabóla myndast eftir hverja lirfu sem
ónæmiskerfi mannslíkamans nær að stöðva. Raunar eru ónæmisviðbrögðin
sönnun þess að tekist hafi að hefta för lirfunnar og verið sé að eyða henni.
Sýni menn aftur á móti ekki ónæmisviðbrögð hafa lirfurnar náð að smjúga
óáreittar inn í líkamann. Þar ná þær þó aldrei að þroskast eðlilega heldur
drepast fljótlega. Lítið er vitað um sjúkdóma, eins og til dæmis astma eða
taugaskemmdir, sem sníkjudýrin eru talin orsaka í mönnum.
Sundmannakláði var fyrst staðfestur á Íslandi 1997 þegar hundruð barna
fengu kláðabólur á fætur eftir að hafa buslað í vaðtjörn í Fjölskyldugarð-
inum í Reykjavík. Fyrstu vísbendingar um sambærileg útbrot á Íslandi eru
raunar frá árinu 1925. Á seinni árum hefur sundmannakláði hrjáð fólk víðar
á landinu, bæði þar sem jarðhita gætir, eins og í Landmannalaugum, og í
grunnum vötnum eins og Botnsvatni, þar sem vatnið nær að hitna það
mikið á sólríkum sumardögum að fólk sækir þangað til að vaða eða synda.
Fram til þessa hafa sundlirfur einungis fundist á Íslandi í vatnabobba-
num (Radix peregra) en þar fjölgar þeim með kynlausri æxlun. Fullorðnar
blóðögður hafa aftur á móti verið staðfestar í fjórum tegundum andfugla:
álft (Cygnus cygnus), grágæs (Anser anser), stokkönd (Anas platyrhynchos)
og toppönd (Mergus serrator). Sem stendur eru átta tegundir fuglablóðagða
þekktar í lífríki landsins. Ein þeirra hefur einungis fundist á lirfustigi
en hinar eru þekktar á fullorðinsstigi og hefur þegar verið lokið við að
skilgreina ITS-basaraðir þeirra.
79 1-4#loka.indd 125 4/14/10 8:52:15 PM