Jökull - 01.12.1970, Qupperneq 4

INNGANGUR
í Jökli 1968 ræðir Bragi Árnason stuttlega
möguleika á að nota tvívetni í íslenzkum jökl-
um sem mælikvarða á hitastig liðins tíma.
Meðalgildi tvívetnis í úrkomu er á sérhverjum
stað háð meðalárshita staðarins. Breytist hita-
stigið, breytist tvívetnisstyrkur úrkomunnar
einnig. Ef ekkert verður til að raska tvívetnis-
styrk jökulíssins, eftir að snjórinn fellur á jökul-
inn, varðveita árlög hans upplýsingar um veður-
far liðinna alda.
Þó getur svo farið, að veðurfarsskrá tvívetnis-
ins máist út. Leysingarvatn, sem seytlar niður
í gegnum þíðjökla, getur raskað svo tvívetnis-
styrk íssins, að fyrrgreind spor veðurfarsins
hverfi. I gaddjöklum, þar sem isinn er ávallt
undir frostmarki, er ekkert leysingarvatn og tví-
vetnisstyrkur íssins varðveitist því vel. Með nú-
tímatækni má lesa úr íslögum slíkra jökla mik-
inn fróðleik um veðurfar liðinna alda.
Nú eru flestir jöklar íslands hins vegar þíð-
jöklar, sennilega allir. Þegar Bragi skrifaði fyrr-
nefnda grein sína, höfðu mælingar þegar sýnt,
að Langjökull varðveitti a. m. k. ekki nægi-
lega vel tvívetnisstyrk sinn til að úr tvívetninu
mætti lesa veðurfarssveiflur liðins tíma. Ekki
var þó talið vonlaust, að hitastig væri undir
frostmarki i hæstu bungum Vatnajökuls og
beindist því athyglin fyrst og fremst að Bárðar-
bungu. Síðustu tvö ár, 1969 og 1970, hafa verið
farnir þrír leiðangrar á Bárðarbungu til að
ganga úr skugga um, hvort tvívetnisstyrkur íss-
ins varðveittist þar nægilega vel, og til að mæla
hve þykkur jökullinn væri. Verður skýrt hér frá
þessum ferðum, tilgangi þeirra og árangri.
MEÐALÁRSHITI OG
SAMSÆTUHLUTFALL ÚRKOMU
Atóm hvers frumefnis eru ekki öll eins, enda
þótt efnaeiginleikar þeirra séu hinir sömu.
Massi þeirra getur verið dálítið mismunandi og
nefnist hvert afbrigði samsæta. Vetni er gert úr
tveimur stöðugum samsætum, einvetni og tví-
vetni, en af hverjum milljón frumeindum eru
aðeins um 160 tvívetniseindir. Auk þess er til
þriðja vetnissamsætan, þrívetni, en hún er
geislavirk og er magn hennar í náttúrlegu vatni
mjög lítið og mismikið.
Hlutfall einvetnis og tvívetnis (samsætuhlut-
fallið) í náttúrlegu vatni er mjög stöðugt, en
2 JÖKULL 20. ÁR
raskast þó dálítið við t. d. uppgufun vatns og
þéttingu vatnsgufu. Þegar rakur loftmassi kóln-
ar, þéttist vatnsgufan smám saman úr loftinu.
Vatnssameindir með tvívetni hafa meiri til-
hneigingu til að leita til vatnsdropanna en þær,
sem eru með einvetni. Því verður úrkoman
auðugri að tvívetni en loftrakinn, sem hún
myndaðist úr, og gufa loftsins verður að sjálf-
sögðu snauðari en áður af tvívetni, og því
snauðari sem loftið kólnar meira og meiri vatns-
gufa þéttist. Meðalgildi tvivetnis í úrkomu er
því á sérhverjum stað fyrst og fremst háð meðal-
árshita á viðkomandi stað.
Það var danski eðlisfræðingurinn Willy Dans-
gaard (1953), sem benti fyrstur manna á mikil-
vægi þessara samsætuskipta 1 úrkomu og hann
hefur einnig haft forustu um þessar rannsóknir.
Árið 1954 benti hann einnig á, að jöklar
heimsskautasvæðanna geymdu væntanlega skrá
um meðalhitann á jöklunum á liðnum öldum
og árþúsundum (Dansgaard 1954).
Mynd 1 er tekin (breytt) úr grein eftir Dans-
gaard (1964), og sýnir hún meðalstyrk af súr-
efni 18 (O18) á ýmsum stöðum sem fall af meðal-
Mynd 1. Sambandið milli meðalársgildis S-O18
og hitastigs (Dansgaard 1964).
Fig. 1. The annual mean S-O18 as a function
of annual mean temperature (Dansgaard 1964).