Jökull - 01.12.1973, Síða 19

skýring á þeirri staðreynd, að Tungná var
bergvatnsá að mestu langt fram eftir öldum ís-
landsbyggðar (sbr. grein Hauks Tómassonar og
Elsu Vilmundardóttur í 17. árg. Jökuls), þegar
jaðar Tungnárjökuls var mörgum km innar en
nú. A Mynd 1 má sjá rás, er gengur frá Skaftár-
hlaupakvosinni um 3 km til suðvesturs, og er
lítill vafi á, að hún hefur myndast í sambandi
við Skaftárhlaupið í ágúst 1972 og endurspegl-
ar neðanjökulsfarveg hlaupsins. Á sömu mynd
má sjá hringlaga kvosir, er liggja í sveig norð-
austan og suðaustan við Svíahnúk eystri og má
vera, að þær liggi yfir farvegi Grímsvatna-
hlaupsins frá í marz 1972.
Yfirborð Vatnajökuls á þessari ERTS-1 mynd
leiðir ýmislegt fleira í ljós um undirlag jökuls-
ins. Hún bendir til þess, að Bárðarbunga sé
megineldstöð með öskju, og einnig til þess, að
skammt suðvestur af Kverkfjöllum sé stór spor-
öskjulaga askja með lengdarás í stefnu N 30°
V. Þar gæti verið eldstöð sú, sem Sigurður Þór-
arinsson taldi í ritgerð 1950 (sjá ritaskrá), að
væri að finna undir Dyngjujökli á framhaldi
línunnar Geirvörtur—Grímsvötn, og hefði vald-
ið stórhlaupum í Jökulsá á Fjöllum. Aðra spor-
öskju svipaðrar stærðar (um 8x5 km), en með
stefnunni N 30° A, er að finna í sjálfum Kverk-
fjöllum. Askja svipaðrar stærðar virðist einnig
vera norðvestan í Esjufjöllum, en þau munu
löngu hætt að vera virk sem megineldstöð, enda
mjög rofin.
Athyglisverð er sú brotalína, með stefnunni
N 35° V, sem liggur frá NA-horni Grænafjalls
til Þórðarhyrnu og heldur að líkindum áfram
meðfram Öræfajökli i suðaustri og í gagnstæða
átt til Hamarsins eða jafnvel norðvestur fyrir
Hágöngur. Hér er um hliðstæða stefnu að ræða
°g fram kemur í brotabeltum, sem hliðra virku
eldstöðvabeltunum, og þeir P. L. Ward (1971)
og Kristjdn Sæmundsson (1974) hafa talið sig
finna á Suður- og Norðausturlandi fyrir utan
Borgarfjarðar-Snæfellsnessvæðið, þar sem slíkar
stefnur eru ráðandi. Linan Öræfajökull—Ham-
arinn—Hágöngur skilur að landsvæði mjög ólíks
landslags. Suðvestan þessarar línu einkennist
það af mjög lágum og beinum misgengjum,
hryggjum og gígaröðum. Norðaustan línunnar
eru megineldstöðvar ráðandi, og lialda þær
vesturhluta Vatnajökuls uppi í tvöfaldri merk-
ingu og raunar einnig Tungnafellsjökli. Með
líkum hætti bera stapar uppi Langjökul og
aðra minni jökla þar nærri, en Hofsjökull er
borinn uppi bæði af stöpum og megineldstöðv-
um.
Tungnafellsjökull og svæðið þar umhverfis
virðist reyndar vera nokkurn veginn dæmigert
fyrir landslag, jarðfræðilega uppbyggingu og
bergtegundir undir stórum hluta af Vatnajökli.
Undir Tungnafellsjökli er megineldstöð með
öskju og sunnan undir honum er líparítsvæði,
þar sem einstök fjöll ná upp í 1200—1400 m
hæð. Allmiklu suðvestar eru líparítgúlarnir Há-
göngur, sem ná næstum í um 1300 m hæð, og
virðast hluti af þessari sömu megineldstöðvasam-
stæðu. Háhitasvæði finnast og í tengslum við
líparítsvæðin. Gossprungur með NA-SV-stefnu
eru lítt áberandi fyrr en sunnan við Hágöngur.
Samstæðan Tungnafellsjökull—Hágöngur er
býsna lík Grímsvötnum, sem eru askja í stórri
megineldstöð, og suðvestur þaðan er líparítgos-
svæði, sem nær suður í Geirvörtur. Eftir að
megineldstöð hefur sýnt sig að vera undir-
Bárðarbungu, er vel líklegt að svipuð tengsl
séu milli hennar og svæðisins suðvestur í Ham-
arinn. Kverkfjöll kunna að vera fjórða dæmið
um svona samstæðu, enda þótt byggingin sé þar
nokkuð frábrugðin, svo sem öskjurnar tvær gefa
til kynna.
JOKULL 23. AR
17