Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2009, Blaðsíða 14
Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 6. tbl. 85. árg. 200910
Mynd 2. Eitt af fimm dæmum um sárasótt úr
kirkjugarðinum. Á myndinni má sjá sýkingu af
völdum sárasóttar á ennisbeini og vinstri sköflungi.
byggingar þeirra sem afgirt, ferningslaga
þyrping húsa. Í grundvallaratriðum
myndaði kirkjan eina hlið þeirra, svefnálma
bræðra nna aðra, eldunaraðstaða með
mat sal þá þriðju og loks útihúsin þá fjórðu.
Af þeim rýmum, sem grafin hafa verið
upp innan húsaþyrpingarinnar á Skriðu
klaustri, er helst að nefna svefnskála,
kapítula, matsal, eldhús, sjúkrasal,
skepnuhús og geymslur auk kirkju.
Þyrpingunni var svo lokað með þykkum
vegg. Innan veggja hennar þreifst
síðan samfélag þeirra sem kusu líf og
dauða undir verndarvæng almættisins.
Þar bjuggu, auk reglubræðra, sjúkir og
fátækir á öllum aldri og af báðum kynjum
í lengri eða skemmri tíma. Bræðurnir
áttu sjálfsagt leg í kirkjugarði eigin
klausturs en þeim bar enn fremur að
greftra þá sem dóu í þeirra umsjón sem
sjúklingar eða gestir. Almenningur, sem
annars átti alla jafna rétt á greftrun í
eigin sóknarkirkjugarði, gat hins vegar
líkt og sérstakir velgjörðamenn þeirra
keypt sér leg við klaustrin án þess að
ganga í þau. Strangar reglur giltu á hinn
bóginn um aðgang bræðra, sjúklinga
og almennings að hinum margvíslegu
rýmum klaustranna. Almenningur hafði
aðeins aðgang að kirkjunni, sjúklingar
að sjúkrasal og að hluta til eldhúsi, ólíkt
bræðrunum sem höfðu aðgang að öllum
rýmum klaustursins. Sjúkrasalurinn var
þess vegna venjulega staðsettur fjærst
kirkju og um leið aðskilinn frá vistarverum
bræðranna (sjá t.d. MøllerChristensen,
1982; Miller og Saxby, 2007).
Skipting legstæða innan kirkjugarðsins
á Skriðuklaustri endurspeglar einmitt
mismunandi aðgengi þegna þess að
rýmum klaustursins og um leið aðgreiningu
þeirra í lífi og dauða. Greftrunarstaður
hvers og eins í kirkjugarðinum vitnar að
sama skapi um tengsl hinna látnu við
klaustrið en kirkjugarðurinn var fjórskiptur.
Svæðin fjögur afmarkast í fyrsta lagi
af klausturgarðinum sjálfum þar sem
sjúklingarnir voru jarðaðir, í öðru lagi af
svæði austan við kórinn þar sem bræðurnir
áttu leg, í þriðja lagi svæði sem ætlað var
almenningi sunnan við múra klaustursins
og í fjórða lagi af veggjum kirkjunnar þar
sem legstæðum var úthlutað til sérstakra
velgjörðamanna. Sams konar skiptingu
má yfirleitt sjá í öðrum klaustrum sem ráku
spítala eins og Skriðuklaustur gerði (sjá
t.d. Gilchrist og Sloane, 2005).
Þrátt fyrir að klaustrið á Skriðu hafi aðeins
verið rekið í 60 ár af þeim tæplega 300
árum sem kirkjugarðurinn var í notkun,
þá er ljóst að talsvert fleiri voru jarðaðir
þar á klausturtíma en eftir hann. Af
157 varðveittum beinagrindum eru 117
frá klausturtíma en aðeins 40 frá því
tímaskeiði er sýslumenn sátu á Skriðu.
Samsetning grafa frá klausturtíma bendir
jafnframt til þess að um 70 manns hafi
leitað á náðir klaustursins og dáið þar
vegna sjúkdóma. Allt að 47 einstaklingar
hafa hins vegar aflað sér réttar með
öðrum hætti til þess að öðlast greftrun í
klausturkirkjugarðinum, sem reglubræður,
almenningur eða velgjörðamenn. Sýslu
menn svo og fjölskyldur þeirra voru eftir
að klausturhald lagðist af jörðuð á sama
stað og bræðurnir, að baki kirkjukórsins.
Spítalinn
Þau atriði, sem umfram önnur benda
til þess að spítali hafi verið rekinn í
Skriðuklaustri, byggjast sem fyrr segir á
greiningu mannabeina, uppgötvunum um
ræktun innfluttra jurta til lyfjagerðar og
loks fundi áhalda til lækninga (Steinunn
Kristjánsdóttir, 2006, 2008). Þeir sem
nutu hjálpar bræðranna á Skriðuklaustri
höfðust við í sjúkrasalnum. Hann var
stærstur rýma í klausturhúsaþyrpingunni,
um 30 fermetrar að grunnfleti. Kallaðist
salurinn infirmarium á latínu og sá sem
sá um sjúklingana bar heitið infirmarius.
Var hann einn bræðranna. Þessi aðili sá
einnig um að undirbúa lík fyrir greftrun í
kirkjugarðinum. Í sjúkrasalnum voru hinir
sjúku baðaðir, þeim gefinn matur og veitt
sú læknisaðstoð sem í boði var (Møller
Christensen, 1982).
Sjúklingar
Þorri þeirra beinagrinda, sem grafnar
hafa verið upp innan þess svæðis
kirkjugarðsins sem afmarkast eingöngu
af klausturgarðinum, bera einkenni lang
vinnra sjúkdóma, sýkinga, meðf æddra
kvilla eða áverka vegna slysa. Þessi
einkenni eru einkum til komin vegna
sárasóttar, sulls, berkla, lungna bólgu,
tannslits, hörgulsjúkdóma, skarðs í góm,
síendurtekins álags og almennra beinbrota.
Í beinasafninu úr klausturgarðinum eru
börn og unglingar áberandi en 38%
þeirra sem þar voru jarðaðir náðu ekki
20 ára aldri. Þessi samsetning er ólík
þeirri sem sjá má á öðrum svæðum
Skriðuklausturskirkjugarðs, t.d. sunnan
við kirkju þar sem almenningur var
jarðaður. Mjög ung börn voru jörðuð
þar, svo og fullorðnir. Á miðöldum var
ungbarnadauði einmitt mikill en þeir
einstaklingar, sem lifðu af fyrsta árið,
komust oftast til fullorðinsára (Jón Ólafur
Ísberg, 2005). Hið háa hlutfall ungra
einstaklinga innan klaustursgarðsins
sýnir svo ekki verður um villst að til
klaustursins hafi leitað fólk á öllum aldri
sem átti við aðra sjúkdóma að stríða en
þá er tengdust ungbarnadauða eða elli.
Dæmin um kynsjúkdóminn sárasótt frá
Skriðuklaustri eru þau elstu sem vitað
er um hérlendis með vissu (mynd 2).
Talið er að sjúkdómurinn hafi ekki borist
til Evrópu fyrr en með landafundunum í
Ameríku við lok 15. aldar. Fljótlega eftir
það nær hann mikilli útbreiðslu um alla
NorðurEvrópu og allt austur til Rússlands
(Andersen o.fl., 1986; Buzhilova, 1999;
Mays o.fl., 2008). Fimm tilfelli hafa verið
staðfest í beinasafninu frá Skriðuklaustri.
Eitt þeirra er beinagrind 1214 ára barns
og hefur viðkomandi því væntanlega
smitast í móðurkviði. Í öllum tilvikum er
um að ræða víðtæka sýkingu sem hefur
dregið fólk til dauða (Guðný Zoëga,
2007; Cecilia Collins, munnleg heimild
20. júlí 2009).