Orð og tunga - 01.06.2016, Side 161

Ritdómur 151
Þetta er ekki sannfærandi skýring en málshátturinn er reyndar
eng an veginn ljós. Vísunin í skordýr er ekki augljós þó að skarntík
hafi verið notað um einhvers konar skordýr, skv. orðabók Blöndals
(1920–1924:715). Líklegra er að átt sé við vafasamar kvenpersónur,
sbr. orðabókina Nucleus latinitatis (Kleyfsa) þar sem fyrir kemur m.a.
orð ið skarnshóra (1994:201).
Bæði eru skærin góð
Höfundur skýrir ‘hvor tveggja skærin eru ágæt; það ræðst af tilviljun
(er ekki úthugsað)’ (bls. 521). Í bókinni er þó ekki málshátturinn Bæði
eru skæðin góð sem algengur er og Íslensk orðabók segir að sé sagt (í
háði) um eitthvað tvennt miður gott en gefur líka afbrigðið Bæði eru
skærin góð í sömu merkingu (2005:1370).
Siðgóður skyldi sjáandinn vera
‘prestur verður að vera siðavandur/siðsamur’
(Bls. 502.) Höfundur fullyrðir að sjáandi merki hér ‘prestur’. Sjáandi
merkir yfirleitt ‘spámaður’ eða ‘skyggn maður’ og er óþarft að gera
ráð fyrir öðru í málshættinum.
Sjaldan er fress í feigs rúmi
(Bls. 164.) Höfundur vitnar í GJ 308 (þ.e. safn Guðmundar Jónssonar)
en málshátturinn er án skýringar höfundar á uppruna. Í Íslenzkum
þjóð háttum sr. Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili er þessa getið: „Ef
köttur fæst ekki til að sofa í rúmi veiks manns, er það áreiðanlegt
feigðarmerki [ ...]“ (1945:299) og er vitnað þar til þjóðsagnasafns Jóns
Árnasonar. Sr. Jónas segir neðanmáls að ýmis atriði, sem hann nefnir
þar, séu almenn sögn enn í dag. Ummæli sr. Jónasar kunna þó að
byggja á málshættinum þó að hann geti hans ekki.
Í sumum tilvikum hefði mátt auka skýringar við málshættina. Þann-
ig er um málsháttinn Morgunstund gefur gull í mund (bls. 399) þar
sem að baki liggur latínan: Aurora habet aurum in ore ‘Áróra (gyðja
morgunroðans) hefur gull í munni’. Dönsk mynd málsháttarins er
Morgenstund har guld i mund. Jón tilfærir reyndar ekki elstu skráðu
gerðina í íslensku: „MOrgun-Stund hefur Gull í Mund / seigium vier
i almennu Maaltæke.“ Hún er í riti eftir Stein Jónsson biskup (1719).
Íslenska gerðin er því misskilin dönsk mynd málsháttarins.
tunga_18.indb 151 11.3.2016 14:41:20