Jökull - 01.01.2001, Qupperneq 110

Páll Theodórsson
um. Dansgaard hafði sýnt að samsætuhlutföll vetnis
og súrefnis í Grænlandsjökli geymdu mikilvægar upp-
lýsingar um veðurfar á liðnum öldum. Ekki var útilok-
að að svipaðan fróðleik væri að finna í Vatnajökli, þótt
þetta væri með öllu óvíst vegna þess að íslenskir jöklar
eru við frostmark, ef undan er skilið efsta lag hjarnsins
sem frost er í á vetrum. Á sumrin seytlar leysingarvatn
í gegnum ísinn.
Var nú tekið að kanna möguleika á að bora í Vatna-
jökul og ná þar samfelldum ískjarna. Fyrsta skrefið
var tekið 1968 þegar einfaldur bræðslubor var smíðað-
ur á Raunvísindastofnun og hann reyndur um sumarið
á Bárðarbungu með hjálp manna úr Jöklarannsókna-
félaginu. Borinn stöðvaðist fyrst á 35 metra dýpi á
þykku öskulagi en alls náðist 41 metra langur kjarni
(sjá greinar í 18. árgangi Jökuls). Næstu tvö árin var
tilraunaborunum haldið áfram á Langjökli og á Bárð-
arbungu. Þessar boranir gáfu ýmsar gagnlegar upplýs-
ingar en sýndu að beita yrði bor sem skæri sig niður
í gegnum ísinn. En ljóst var að djúpborun yrði um-
fangsmikið og kostnaðarsamt verkefni.
Stuðningur við hugmyndina, sem reyndist afger-
andi, kom óvænt. Bragi sótti ráðstefnu í Vín haustið
1970 sem haldin var á vegum IAEA og greindi þar
frá fyrstu jöklamælingum sínum. Niðurstöður Braga
þóttu gefa óvæntar og áhugaverðar niðurstöður og var
hann hvattur til að fylgja þessum rannsóknum vel eft-
ir. IAEA bauðst til að styrkja fjárhagslega borun í
Vatnajökul. Í framhaldi af þessu gerði Raunvísinda-
stofnun rannsóknarsamning við IAEA um djúpborun
og fylgdi honum drjúgur fjárstuðningur.
Við Bragi höfðum þegar kynnst því hversu sterk-
an stuðning við gátum fengið frá Jöklarannsóknafé-
laginu, en engu að síður þurfti töluverða bjartsýni
til að ráðast í verkefni sem krefðist fjölda sjálfboða-
liða í margar vikur á jökli. Á fundi í ársbyrjun 1972
heima hjá Sigurði Þórarinssyni, sem þá var formað-
ur félagsins, var rætt um hugmyndina í hópi nokkurra
traustra félagsmanna og kom þar fram fullur stuðn-
ingur við verkefnið. Nauðsynlegt var talið, ef í verk-
efnið yrði ráðist, að félagið eignaðist nýjan snjóbíl,
en gömlu jöklabílar félagsins, tveir víslar, voru orðnir
lúnir. Féllust menn á að skrifa upp á víxil til að mögu-
legt væri að panta nýjan snjóbíl hið fyrsta.
Borinn
Vinna við smíði borsins hófst við Raunvísindastofnun
haustið 1971. Karl Benjamínsson, tækjasmiður Raun-
vísindastofnunar, sá um hönnun og smíði borsins, bor-
palls, spils og gálga. Við hönnun þessa bors var ekki
við neina beina fyrirmynd að styðjast. En Karl var
afburðagóður tækjasmiður, fann jafnan einfaldar og
áreiðanlegar lausnir, og það var næsta ótrúlegt að hann
skyldi geta smíðað allan borbúnaðinn með hinum fá-
breyttu tækjum sem voru á verkstæði Raunvísinda-
stofnunar. Teikning var ekki gerð af bornum fyrr en
ári síðar þegar grein var skrifuð um borunina í Journal
of Glaciology.
Borinn samanstóð af tveimur sammiðja stálrörum.
Á ytra rörinu (kápunni), sem var um þriggja metra
langt, voru þrír skautar, lóðrétt 20 sm löng eggstál sem
áttu að skorða rörið við holuvegginn þegar borað var.
Innra rörið, sjálfur borinn, var um 2ja metra langt og
var snigill soðinn utan á það og lá hann þétt upp að
kápunni. Snigillinn þrýsti ísspónunum upp í hólf fyrir
ofan borrörið, milli öxulsins og kápunnar. Rafmótor
með gírkassa, sem knúði snúning borsins, var efst í
ytra rörinu.
Þegar borinn var hannaður var okkur að sjálfsögðu
ljóst að við gætum lent í margvíslegum erfiðleikum
við borunina því verkefni okkar var í raun frumtilraun
til djúpborunar í þíðjökul. Bandaríska heimskauta-
stofnunin CREEL, sem var mjög virk í jöklaborun-
um á heimskautasvæðunum á þessum tíma, kom sér
upp gervijökli í stóru frystihúsi þar sem nýir bor-
ar voru reyndir og var þá auðvelt að endurbæta þá
í ljósi fenginnar reynslu. Þetta gátum við því miður
ekki leyft okkur, við urðum að kljást við vandamálin á
jökli. Óvissa ríkti því óhjákvæmilega um ýmsa þætti.
Hvernig mátti tryggja að snigillinn bæri átakslítið alla
ísspænina upp í geymsluhólfið fyrir ofan borinn? Ef
eitthvað af spónunum træðust upp á milli holuveggs
og fóðurrörs var hætta á að þeir gætu fest ytra rör-
ið í holunni. Mundu skautarnir skorða ytra rörið við
holuvegginn þegar borað var án þess að festa borinn
þegar hann var dreginn upp? Þá gengu tvær skertennur
inn í kjarnann og slitu hann. Hver var hentugasta lög-
un þeirra? Hver átti lögun hnífanna, breidd og skurð-
arhorn að vera til að borinn skæri ísinn jafnt? Þetta
myndi fyrst koma í ljós við borun á jökli.
110 JÖKULL No. 50