Skírnir - 01.04.2002, Blaðsíða 198

192
JÓN ÓLAFSSON
SKÍRNIR
Þessi hugmyndaþróun er þversagnakennd en endurspeglar þó að vissu
leyti samfélagsþróun síðustu áratuga. Tæknivædd samfélög reiða sig á
sérhæfða þekkingu sem er ekki á valdi nema örfárra. Þessi þekking varð-
ar hátæknilega framleiðslu fremur en nákvæma lýsingu veruleikans. Það
er eitthvað bogið við þá hugmynd að þeir sem ráða yfir sérhæfðri tækni-
legri þekkingu séu í nánara sambandi við veruleikann en hinir sem skort-
ir þessa þekkingu. Imynd vísindamannsins eða sérfræðingsins hefur því
breyst. Hámenntaður einstaklingur er í fæstra augum vitrari eða víðsýnni
en gengur og gerist. Þess er vænst að hann eða hún sé fær um að leysa sér-
hæft, flókið og hugsanlega hátæknilegt viðfangsefni af hendi. Þannig
verður vísindamaðurinn sérfræðingur í hinu margbrotna gangvirki tækn-
innar, vélamaður sem sýnir snilli sína með því að nota gangvirkið til að
framleiða eftirsóttar afurðir, frekar en hugsjónamaður sem leitar sannleik-
ans en lætur sig aðra hluti litlu varða.
Bandaríski heimspekingurinn Richard Rorty hefur á síðustu árum ver-
ið einn eindregnasti andstæðingur þeirrar skoðunar að vísindin séu leit að
sannleika og að þekking mannsins færist stöðugt nær því að samsvara því
hvernig heimurinn er í raun og veru. Hvers vegna í ósköpunum, spyr
Rorty, skyldum við halda að þekking endurspegli veruleikann? Hvað
merkir orðið veruleiki í slíku samhengi?6 Og það má halda áfram á sömu
nótum: Hvaða ástæðu höfum við til að ætla að vísindin séu eitthvað ann-
að en ein af mörgum aðferðum sem við notum í síbreytilegu sambandi
okkar við heiminn sem við búum í? Hvaða ástæðu höfum við til að hefja
vísindi yfir aðrar leiðir manna til að ná tökum á náttúrunni? Þessar efa-
semdir beinast raunar að rótum vestrænnar heimspeki. Full og örugg
vissa hefur verið talin eitt helsta markmið heimspekilegrar og vísindalegr-
ar rannsóknar. Á nýöld, eftir að hugmyndir manna um efnisheiminn tóku
að mótast af aðferð og niðurstöðum raunvísinda, varð ein helsta spurning
mikið væri að í heimi póstmódernískra fræða. Aðferðin sem hann beitti var sú
að þykjast vera fylgismaður róttækrar vísindafélagshyggju (social construction-
ism) og styðja skoðun sína með margvíslegum rökum og dæmum úr nútíma-
eðlisfræði og úr verkum nokkurra samtímaheimspekinga. Greinin er full af rök-
leysum, þverstæðum, vitleysum og merkingarlausum setningum, en þessu áttar
lesandinn sig ekki á nema hann hafi ákveðna þekkingu á viðfangsefninu og lág-
markskunnáttu í eðlisfræði og stærðfræði. Svindl Sokals hefur verið túlkað á
marga vegu af honum sjálfum og öðrum, en ein af áhugaverðu spurningunum
hlýtur að vera sú hvað svindlið segi okkur um tengsl vísindalegrar starfsemi og
fræðilegrar umræðu. Ein fremur dapurleg niðurstaða er sú að í raun sé stór hluti
fræðilegrar umræðu engu betri en sjálft svindlið því jafnvel merkari heimspek-
ingar „rökstyðji“ hugmyndir sínar með hátimbruðu orðfæri sem þegar betur er
að gáð tengist þessum hugmyndum ekki á nokkurn hátt. Sjá nánar Alan Sokal
og Jean Bricmont, Fashionable Nonsense, Picador, New York, 1998.
6 Richard Rorty, Philosophy and Social Hope, Penguin, Harmondsworth, 1999,
bls. 35-37.