Ný Dögun - 01.11.1992, Blaðsíða 26

/s)ý Dögun
Þar sem þetta á við hjá mörgu því fólki sem
heilbrigðisstarfsfólk umgengst við vinnu
sína, er því nauðsynlegt að þekkja áhrif
missisins á sjúklinga og viðbrögð þeirra við
honum.
Hér verður gerð grein fyrir því hvaða áhrif
missir líkamsímyndar hefur á fólk og hvernig
æskilegt er að heilbrigðisstarfsfólk bregðist
við því. Fyrst verður rætt um hugtakið
líkamsímynd og skyld hugtök, þróun
líkamsímyndar og rannsóknir á henni. Þá
verður rætt um hvernig reynsla það er að
verða fyrir skerðingu á líkamsímynd, og
hvernig fólk bregst við henni. Reynt verður
að svara því hvernig læknar og heilbrigðis-
starfsfólk geti þekkt missisviðbrögðin og
brugðist við þeim og hvað það geti gert til að
auðvelda aðlögun sjúklings að nýjum að-
stæðum.
Að lokum verða tekin tvö dæmi um
sjúkdóma, sem valda miklum breytingum á
líkamsímynd og hugsanlegar afleiðingar
þess raktar.
Skil 9>*eÍKiÍK\g á líkamsímynd
Líkamsímynd (body-image) einstaklings er
hugmynd hans um eigin líkama, sú mynd
sem hann hefur af útliti og ástandi líkamans.
Hún er að hluta ómeðvituð og að öðrum
hluta meðvituð og ákvarðast í mjög stuttu
máli af samspili félagslegra, sálrænna og
lífeðlisfræðilegra þátta. Líkamsímynd er
víðtækt hugtak og getur innihaldið hluti
sem tengjast líkamlegri færni eða útliti ein-
staklingsins s.s. gleraugu, staf, hjólastól, hár-
kollu o.fl. (14).
Líkamsímynd má staðsetja í þeim starfs-
hætti egósins sem fæst við samband við
raunveruleikann, nánar tiltekið í veru-
leikaskyni sjálfsins (7). Þar situr hæfileikinn
til að greina sjálfan sig frá öðrum og
tilfinningin fyrir líkama sínum. Bæði atriðin
eru nátengd sjálfskenndinni.
Hugtakinu líkamsímynd lýstu fræðimenn
fyrst í tengslum við athuganir á sálrænum
truflunum í kjölfar líkamlegs skaða (4
bls.314). Hugtakið er þó enn ungt í sálfræð-
inni og þær kenningar, sem fram hafa komið
um það, eru ekki allar samhljóða.
Áður en hugtakið varð til hélt Sigmund
Freud því fram að líkamsstarfsemin, og eink-
um þó sú kynferðislega, legði drjúgan skerf
til myndunar persónuleikans. Þá lýstu aðrir
fræðimenn því nákvæmar hvemig egóið
verður til á grundvelli líkamsreynslu í frum-
bernsku.
Paul Schilder lýsti svo hugtakinu líkams-
ímynd nokkru seinna (4).
Árið 1957 setti Szasz fram kenningar um
þróun líkamsímyndarinnar, sem lögðu
megináherslu á hlut líkamsímyndar í þróun
persónuleikans (4).
Á meðan Szasz lagði áherslu á mikilvægi
líkamlegrar reynslu fyrir líkamsímyndina
komu Fisher og Cleveland fram með kenn-
ingar sem gerðu sálrænum þáttum hærra
undir höfði (4). Þeir gerðu skýran greinar-
mun á líkama og líkamsímynd enda reynist
það nauðsynlegt til að skýra ýmsar geðrænar
sjúkdómsmyndir.
í samræmi við Fisher og Cleveland hefur
reynslan sýnt að athafnir egósins miðast
ekki við raunverulegt ástand líkamans
heldur við ímynd hans. Dæmi má nefna um
anorexia nervosa, eða lystarstol. Þá sam-
ræmist líkamsímyndin ekki eiginlegu
ástandi líkamans, einstaklingurinn telur sig
í undirmeðvitundinni ekki hafa þörf fyrir
mat og sveltir sjálfan sig svo lífshætta stafar
af.
Það leiðir af ofansögðu, að breyting á
einhverjum eiginleikum líkamans eða á
hlutum hans hefur áhrif á líkamsímyndina
og þar með á sjálfsímyndina og jafnvel per-
sónuleikann. Sjaldan er um að ræða algjöran
missi líkamsímyndar. Nákvæmara er að tala
um breytingar eða skerðingu á henni. Þær
geta verið mismiklar og misjafnlega alvar-
legar, en læknum er nauðsynlegt að þekkja
þessar breytingar þegar þær verða hjá
sjúklingum og geta brugðist rétt við þeim.
Hugtakið líkamsímynd er oft notað frjálslega
og í víðari merkingu en það hefur verið
skilgreint hér að ofan. Til þess að skilja
notkun þess er gott að gera sér grein fyrir
hugtakinu sjálfsmat eða sjálfsviðhorf (self-
esteem). Sjálfsmat er hvað einstaklingi finnst
um sjálfan sig. Gates skipti sjálfsmatinu í
26