Helgarpósturinn - 18.03.1983, Blaðsíða 20

20
NÆR) MYND
Föstudagur 18.mars 1983 Irjnn
Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri hefur sett mikinn svip á
íslenskt leikhúslif síðustu tuttugu ára. Á þessum tíma hefur
hann ráðið fyrir tveim stærstu leikhúsum landsins. Hann er nú
að láta af störfum í Þjóðleikhúsinu eftir tíu ára veru þar, og því
er ekki úr vegi að reyna að komast að því hver Sveinn Einarsson
er.
Sveinn hefur verið nokkuð umdeildur sem þjóðleikhússtjóri.
Sumir telja hann kjarkaðan mann og jákvæðan, sem vilji öllum
vel, aðrir eru aftur á móti þeirrar skoðunar, að hann sé afskap-
lega neikvæður gagnvart öllu, sem viðkemur samningamálum
leikara og láti það bitna á þeim, sem hafa verið í forsvari fyrir
hópinn. Um hitt eru allir sammála, að Sveinn eigi stóran þátt í
miklum uppgangi íslenskrar leikritunar síðari ára.
Sveinn Einarsson er fæddur í Reykjavík 18.
september 1934. Hann er einkabarn foreldra
sinna, Einars Ólafs Sveinssonar prófessors og
Kristjönu Þorsteinsdóttur. Skyldunám sitt
stundaði Sveinn í Barnaskóla Austurbæjar og
Gagnfræðaskóla Vesturbæjar. Henn settist
síðan í Menntaskólann í Reykjavík, þaðan
sem hann lauk stúdentsprófi vorið 1954.
Sveinn hélt til Stokkhólms að loknu stúd-
entsprófi, stundaði þar nám í almennri bók-
menntasögu, leiklistarsögu og heimspeki og
lauk fil. cand. prófi árið 1958. Hann stundaði
framhaldsnám í samanburðarbókmenntum
og frönskum leikbókmenntum 1958-59, og
vorið 1961. Hann stundaði einnig framhalds-
nám í leikhúsfræðum við Stokkhólmsháskóla
1961-63 og tók fil. lic. próf 1964.
Sveinn hefur starfað sitthvað um ævina,
verið blaðamaður og leikdómari á Alþýðu-
blaðinu, fulltrúi í dagskrárdeild Ríkisútvarps-
ins, aðstoðarleikstjóri við sænska ríkisleik-
húsið og loks leikhússtjóri í tuttugu ár, fyrst
hjá Leikfélagi Reykjavíkur frá 1963-72 og i
Þjóðleikhúsinu frá 1972-83.
„Sveinn er afskaplega gáfaður og vel að sér“,
þetta segir Bergljót Líndal hjúkrunarfræðing-
ur, skólasystir Sveins í barnaskóla, gagn-
fræðaskóla og menntaskóla, og flestir við-
mælendur Helgarpóstsins við vinnslu þessar-
ar Nærmyndar taka undir þau orð.
„Hann var góður námsmaður. Hann var ým-
ist dúx eða semi-dúx í máladeildinni og var í
miklu uppáhaldi kennaranna", segir önnur
skólasystir hans, Unnur María Figved kenn-
ari.
Sveinn lét þó skólabækurnar ekki taka all-
an sinn tíma, enda hafði hann að sögn lítið
fyrir náminu, heldur tók hann virkan þátt í
félagslífinu.
„Hann dansaði vel í gagnfræðaskóla og það
var eftirsóknarvert að dansa við hann á dans-
æfingu“, segir Bergljót Líndal.
Áhugi Sveins á listum vaknaði snemma og
það var ekki laust við það, að jafnöldrum
hans fyndist hann vera dálítið háfleygur á
unglingsaldri.
„Við fylgdum honum ekki alltaf á fluginu“,
segir Bergljót.
Listræna
„Leiklistin hefur verið hans ævilanga ástríða
og lífsfylling. Hann fékk áhuga á henni strax
sem krakki og hann sá allar sýningar og las
leikrit. Það hefur líka verið höfuðkostur hans
sem þjóðleikhússtjóra", segir Bríet Héðins-
dóttir leikari og skólasystir Sveins.
Sveinn hafði líka gaman af að skrifa. Hann
ritstýrði skólablaðinu í Gagnfræðaskóla Vest-
urbæjar og mun hafa skrifað meirihluta þess
sjálfur. Þá var hann og í ritnefnd skólablaðs
MR.
Guðni Guðmundsson rektor Menntaskól-
ans í Reykjavík kenndi Sveini ensku veturinn
1951-52, og ber honum vel söguna. Sveinn var
þá í harðsnúnum bekk og stóð sig vel, en
„hann var haldinn listrænu, sem ég hef aldrei
þolað vel“, segir Guðni.
Koma Sveins til Leikfélags Reykjavíkur
markaði mikil tímamót í sögu félagsins. Hann
var fyrsti leikhússtjóri þess og átti mjög stór-
an þátt í að breyta því úr áhugamannaleikhúsi
í atvinnuleikhús.
„Hann verður eitt af stóru nöfnunum í sögu
leikfélagsins", segir Steindór Hjörleifsson
leikari og samstarfsmaður Sveins í níu ár.
Guðmundur Pálsson var framkvæmda-
stjóri Leikfélags Reykjavíkur, þegar Sveinn
kom þar til starfa.
„Hann var mikill vinnuþjarkur og ákveð-
inn“, segir Guðmundur. „Þegar hann kom til
vinnu kl. 9 á morgnana, var hann iðulega bú-
inn að lesa eitt leikrit áður”.
Bríet Héðinsdóttir er á sömu skoðun:
„Það sérkennilegasta við Svein“, segir hún,
„er að hann verkar værukær. Hann er ekki sá,
sem fólki dettur í hug, að sé dugnaðarforkur,
en hann er og hefur alltaf verið ofvirki“.
Gísli Alfreðsson nýskipaður þjóðleikhús-
stjóri segir, að Sveinn sé kjarkmikill maður,
sem hafi ráðist í margt, sem aðrir hefðu ekki
þorað að glíma við.
„Ég hef átt ánægjuleg samskipti við hann
sem formaður í félagi leikara þótt ágreiningur
varðandi ýmis atriði samninga og túlkun
þeirra hafi komið upp, en það hefur allt farið
fram í mesta bróðerni. Þótt ég hafi verið hin-
um megin við borðið, hef ég ekki þurft að
gjalda þess“, segir Gísli. >
Ekki eru þó allir starfsmenn Þjóðleikhúss-
ins á því, að samstarfið við Svein hafi verið
eins og best verður á kosið. Einn þeirra er Sig-
urður Skúlason leikari.
„Það er ekki hægt að neita því, að i leikhús-
stjóratíð Sveins Einarssonar hafa komið upp
fjölmargir árekstrar milli hans og starfsfólks-
ins og oft orðið mikil átök, eins og ýmsir þeir
atburðir sanna, sem hafa orðið opinber mál“,
segir hann. „Samskiptaerfiðleikar Sveins og
stéttarfélags leikara hafa verið miklir, auk
þess sem móralnum í húsinu hefur hrakað gíf-
urlega í stjórnartíð hans. Sem trúnaðarmaður
á vinnustað og forsvarsmaður fyrir leikara
Þjóðleikhússins, hef ég kannski kynnst ýms-
um flötum á persónu hans, sem aðrir hafa
ekki kynnst - ég veit það ekki. En það verður
að segjast eins og er, að þetta hefur oft verið
þreytandi stríð, sem hefur gleypt mikinn og
dýrmætan tíma og orku. Sveinn hefur al-
mennt verið mjög neikvæður gagnvart samn-
ingsmálum leikara, kjarabótum og ýmsum
réttindamálum. Hann hefur m.a.s. hótað að
segja af sér, ef tilteknar kjarabætur til handa
leikurum næðu fram að ganga. Og það sem
verra er, að fjandsamleg afstaða hans til þess-
ara mála bitnar illilega á því fólki, sem ber
fram kröfurnar og stendur á rétti sínum, eða
leyfir sér að gagnrýna stjórnun og skipulag
starfseminnar“, segir Sigurður Skúlason.
Einkastofnun
Þórhallur Sigurðsson léikari hefur opinber-
lega gagnrýnt starfshætti Sveins innan Þjóð-
leikhússins og sagði hann sig úr Þjóðleikhús-
ráði vegna þess.
„Ég hef átt gott samstarf við Svein“, segir
hann, „en mér finnst hann of viðkvæmur fyr-
ir gagnrýni og hörundsár. Leikhússtjórastarf-
ið á að vera fullt starf og ég hef áður deilt á
það, að mér finnst Sveinn taka að sér of mörg
verkefni. Stjórnunin er þannig byggð upp, að
sé þjóðleikhússtjóri ekki við, vinnur enginn
hans verk. Sveini hefur ekki tekist að ná úr
leikhópnum þeim sprengikrafti sem í honum
býr, vegna þess að hann hefur sjálfur verið of
„involveraður“ í verkefnin.
Þá finnst mér leikhúsreksturinn hafa snúist
of mikið um persónu Sveins, og hann hefur
tekið alla gagnrýni persónulega", segir Þór-
hallur.
Maður, sem er kunnugur leikhúslífi og hef-
ur þekkt Svein lengi, tekur undir þá gagnrýni,
að Sveinn hafi rekið Þjóðleikhúsið sem sína
eigin stofnun, og sami maður segir, að Sveinn
hafi látið persónulegar þarfir ráða utanferð-
um sínum á vegum stofnunarinnar.
Sigurður Skúlason bendir á, að Sveinn sé
líka klár og slunginn og að honum hafi tekist
að halda stöðu sinni með því að sundra starfs-
hópum, einfaldlega með því að deila og
drottna.
„Hann hefur komið sér upp hópi stuðnings-
manna, sem eru honum tryggir varðmenn og
útsendarar.
Það má líka benda á þá einkennilegu áráttu
hans allt frá fyrstu tíð að vilja hafa nákvæmt
yfirlit yfir skoðanir manna, einkum þó þær,
sem tengjast honum sjálfum og hans gerðum,
enda hefur það verið haft á orði í leikhúsinu
hve ótrúlega fljótt honum berast ýmsir hlutir
til eyrna, m.a.s. vangaveltur, sem menn hafa
sagt öðrum í trúnaði. Einn angi af þessum
veikleika hans kemur greinilega fram í hljóð-
nemamálinu fræga hérna um árið.
Þetta sýnir kannski ákveðið öryggisleysi,
sem endurspeglast líka í æðislegum metnaði
hans og metafíkn", segir Sigurður Skúlason.
Helgi Skúlason leikari telur, að það sem
Sveini hafi reynst erfiðast í starfi þjóðleikhús-
stjóra, sé sú staðreynd, að um leið og hann
gefi einum líf með hlutverki, þurfi hann að
útiloka annan.
„Ég hugsa, að það hafi verið andstæðast
hans eðli. Hann er það jákvæður og vill öllum
vel, en það getur ekki nema einn fengið hlut-
verk, og það veldur leiðindum", segir Helgi.
Metnaðurinn
að leiðarljosi
Leikhússtjóraferill Sveins Einarssonar hjá
Leikfélagi Reykjavíkur og Þjóðleikhúsinu
spannar yfir tuttugu ár, og það fer ekki hjá
því, að hannhefur markað sín spor í leiklistar-
sögu íslands. En hvernig meta menn þá fram-
lag Sveins til íslenskrar leiklistar?
„Það er ekki hægt að neita því, að hann hef-
ur gert meira fyrir íslenska leiklist en nokkur
annar maður“, segir áðurnefndur maður, sem
kunnugur er leikhúslífinu. „Hann hefur ger-
breytt aðstöðu íslenskrar leiklistar og hann á
stóran þátt í því hve margir höfundar hafa far-
ið að skrifa leikrit. Hann hefur ekki notið
sannmælis fyrir það vegna þess hve hann er ó-
vinsæll í mörgum hópum“.
„Hann hefur feiknalegan metnað fyrir
hönd íslenskrar leiklistar og menningar, og ég
hygg, að sá metnaður hafi verið leiðarljós í
starfi hans. Hann þekkir manna best íslenska
leiklistarsögu og það er hægt að fletta upp í
honum. Hann hefur unnið ákaflega gott starf
fyrir leikhúsið", segir Bríet Héðinsdóttir.
Vakandi
Jónas Árnason er einn þeirra leikritahöf-
unda, sem hafa haft töluverð samskipti við
Svein, einkum þó er hann var í Iðnó.
„Höfuðkostur Sveins í mínum augum sem
leikritahöfundar er sá, að hann er afskaplega
vakandi varðandi okkar starf. Hann gefur því
mikinn gaum, og í hvert sinn sem hann
hringir er það mikil hvatning. Þegar maður er
uppií Borgarfirði og kemur til Reykjavikur á
tveggja mánaða fresti, er Ijúft að fá hringingu
frá Sveini. Að þessu leyti tekur hann fram
ýmsu öðru fólki, sem hrærist í leikhúsveröld-
inni“, segir Jónas.
Hann segir einnig, að Sveinn hafi aldrei leg-
ið á liði sínu, þegar um það væri að ræða að
gera umheiminum ljóst, að íslendingar væru
að semja leikrit.
„Og þar á ég honum mikið að þakka“, segir
Jónas Árnason.
Jafnframt leikhússtjórastarfinu hefur
Sveinn verið afkastamikill leikstjóri, bæði í
Iðnó og Þjóðleikhúsinu.
„Hann hefur sett upp eftirminnilegar sýn-
ingar í Iðnó“, segir Ólafur Jónsson gagnrýn-
andi, sem fylgst hefur náið með leikhúsferli
Sveins. Þar vill hann nefna Útilegumenn
Matthíasar, gríska harmleikinn Antigónu,
sem hann telur vera bestu sýninguna á klass-
ísku verki og Yvonne prinsessu eftir pólska
léikskáldið Gombrowics.
„Honum hefur ekki orðið eins ágengt í Þjóð-
leikhúsinu, en hann skilur við starfið með
tveim eftirminnilegum sýningum, Silki-
trommunni og Oresteiu", segir Ólafur og telur
að með bestu sýningum sínum hafi Sveinn
sýnt sig vera einn besti leikstjóri okkar.
Ólafur nefnir einnig, að á starfstíma Sveins
í Þjóðleikhúsinu hafi íslenski dansflokkur-
inn verið byggður upp.
Litla sviðið varð ennfremur til á tíma
Sveins.
„Hann barðist fyrir því og hefur verið harð-
ur á að halda þeirri starfsemi áfram. Það er já-
kvætt og eitt það besta, sem hefur komið frá
hans hendi “, segir Þórhallur Sigurðsson.
Dúkku
drengur?
Maður nokkur sem starfsins vegna hefur
haft mikil samskipti við Svein, telur hann vera
dæmigerðan menningarvita í góðri merkingu
þess orðs, maður sem Iyfti umhverfi sínu
menningarlega.
„Hans verður áreiðanlega minnst síðar meir
sem rnerkilegs leikhússtjóra, sem hafi hækk-
að standard íslensks leikhúss til verulegra
muna. En eins og flestir skrautlegir og marg-
þættir persónuleikar hefur Sveinn sína van-
kanta - skoðað í smásjá samtímans. Hann er
eftir Guðlaug Bergmundsson
mynd: Valdís Óskarsdóttir
N