Helgarpósturinn - 08.11.1984, Blaðsíða 18

BÓKMENNTIR
Mál málanna
Njöröur P. Njarðvík og
Freyr Njardarson:
EKKERTMÁL. (Skáldsaga) 200 bls. Setberg,
1984.
I því ágæta riti Heimur Islendingasagna
(Iðunn 1981) gerir Steblin-Kamenskij góða
grein fyrir tilhneigingu nútíðarfólks til að
gera greinarmun á tvennskonar sannleik.
Annar er „vísindalegur" (sagnfræði t.d.),
hinn er „listrænn" (t.d. sögulegar skáldsög-
ur). Af ýmsum ástæðum kemur þessi um-
fjöllun upp í hugann þegar maður les bók
eins og EKKERT MAL. Þetta er „sönn“
skáldsaga að sögn höfundanna, ekki greint
frá neinu sem ekki hefur gerst, en samt er
hún ekki „vísindaleg" í sama skilningi og
sagnfræðin. Hún gerir því fyrst og fremst
kröfu til að vera metin sem listræn tilraun til
að segja sannleikann, „sannfræði" kemur í
annað sæti. Dálítið í þeim anda verður um-
sögn þess sem hér skrifar. Fyrst vikið að hin-
um listræna sannleika, síðan vísindalegri
parti hans.
Eigi skáldverk að koma „sannleika" á
framfæri við lesendur sína virðast a.m.k.
tvær leiðir færar. Önnur er íeið tilfinninga,
hin einhverskonar vitsmuna. Njörður og
Freyr velja hina síðarnefndu. Þeir setja sögu
sinni nákvæmlega stað, lesandi getur fylgt
hreyfingu persónanna svo að segja frá húsi
til húss, einkum á aðalsviðinu, Kaupmanna-
höfn. Þessu til áréttingar fylgir sögunni
meira að segja kort af borginni sem komið
hefur mörgum Islendingnum tii manns, sjálf-
sagt jafnmörgum í síkið. Þetta eykur „veru-
leikanánd" sögunnar og styður traustlega
við bakið á þeim Iesanda sem vill vera að
lesa „sanna sögu". í sömu átt ganga ýmsar
aðrar upplýsingar verksins og síðar verður
vikið að þeim.
Með nákvæmni í lýsingu sögusviðs og
andrúmslofts skipa feðgarnir sögu sinni í
hóp raunsæissagna. Þar með leggja þeir sér
aðra kvöð á herðar; lesandi raunsæisverka
virðist einatt gera miskunnarlausa kröfu til
persónusköpunar, kröfu sem alis ekki er
„raunsæ" í eðli sínu heldur fremur til marks
um nokkurt þroskaleysi lesandans. Hér á ég
við þá kunnu staðreynd að samhliða trú-
verðugri sögn vill lesandi einnig geta lifað
sig inn í persónur, skynjað þær jafnframt því
sem hann skilur þær á grundvelli upplýs-
inga. Þetta er þversögn, en mér virðist hún
hafa fylgt raunsæisbókmenntum alveg frá
upphafi. Og þetta er sá þátturinn sem mér
finnst veikastur í ENGU MÁLI. Við fylgjum
einni persónu næstum skref fyrir skref í
gegnum söguna, íslendingnum Freddý, sem
að vísu heitir einhverju öðru nafni, óímunn-
beranlegu, og fær því að ganga undir út-
lendu gælunafni sínu. Sú lestraraðferð sem
ég drap á heimtar að fá að kynnast Freddý
mjög náið, skilja tilfinningar hans og aðstæð-
ur. Þar með yrði auðvitað hætta á að lesand-
inn færi að „fyrirgefa" (eru það ekki Frakkar
sem segja að „að skilja er að fyrirgefa‘7).
Það er ekki meiningin, ekki einu sinni æski-
legt, sé litið á alvöru málsins. Enda leyfa
feðgarnir það ekki. Við sjáum Freddý næst-
um eins og einhvern sem aldrei kemur okk-
ur verulega mikið við, hann ávinnur sér ekki
samúð okkar, innlifaðan skilning. Þar með
er hætt við að „bókmenntaleg" nautn af
verkinu verði takmarkaðri en ella hefði get-
að orðið, og það er á þessum punkti sem mér
finnst EKKERT MÁL ekki ganga upp sem
listræn saga, — og má þá bera saman við
sögu um skylt efni, Dýragarðsbörnin, þar
sem lesandinn hefur einlægt fulla samúð
með Kristínu, án þess þó að þykja að hún sé
að „gera rétt".
Vissulega er þetta ekki einfalt mál. Það
leynir sér ekkert að Freyr og Njörður vilja
flytja varnaðarorð og þá er náttúrlega mikil-
vægt, ekki síst fyrir þá sem mest þurfa á að
halda þar sem eru ungir lesendur, að gera
hryllingsheim eiturlyfja ekki spennandi eins
og stundum verður þrátt fyrir góða mein-
ingu í upplýsingarbókmenntum. Hins vegar
vilja þeir líka forðast predikun og tekst það
oftast mjög vel. En einmitt tengslaleysi les-
andans við Freddý skapar ósjálfrátt þess-
konar tón. Þess vegna felur aðferðin í sér dá-
litla mótsögn.
Svo er aftur annað sem gengur fullkom-
lega upp en er miklu fremur tengt „vísinda-
lega" en „listræna" sannleikanum. í ENGU
MÁLI er miðlað fræðslu af óhugnanlegu
tagi, flutt viðvörun sem er tímabær og nauð-
synleg. Það er þessi partur sem maður verð-
ur þakklátastur fyrir. Það er í honum sem
flest kemur grunnhyggnum lesanda eins og
þeim sem hér skrifar á óvart. Þar má nefna
fjármagnið sem er í eiturlyfjaveltunni. Auð-
vitað hefur maður heyrt ótrúlegar tölur
nefndar, en þær verða miklu meira sannfær-
andi í því samhengi sem þær sjást hér en í
fréttum um „markaðsverð" einhverra
smyglsendinga. Þar hættir nefnilega opin-
berum starfsmanni til að hugsa sem svo,
„nei andskotakornið, þetta getur enginn
maður keypt." En um leið og maður skilur
hrikaleik veltunnar sér maður líka óhugn-
anlega langt inn í hryllinginn, því maður
skilur betur en ella til hverskonar ráða muni
gripið til að afla fjárins.
EKKERT MÁL er ekki predikunarbók.
Hún leyfir sér engar billegar félagslegar né
sálfræðilegar skýringar á vanda Freddýs og
fjölskyldu hans. Það er hins vegar ekki víst
að ailir lesendur séu tilbúnir að sætta sig við
einskonar niðurstöðu föðurins í eftirmála
við sögu Freddýs, þar sem hann segir: „Eg
hef enn enga skýringu á því. Og fœ sennilega
aldrei." (bls. 192, leturbr. HP.) Það er einmitt
sú skýring sem við verðum að leita, hversu
löng sem leitin verður, því án hennar kom-
umst við aldrei endanlega fyrir rætur þess
hryllings sem eiturlyf kalla yfir unglinga.
Víst er hægt að draga úr þessum vanda með
boðum og bönnum. Auðvitað eigum við að
gera eins erfitt og mögulegt er að komast yf-
ir hverskonar eiturlyf. En við bægjum ógæfu
mannfólksins aldrei að fullu frá nema við sé-
um óþreytandi við að spyrja og þráspyrja
um orsökina. Sjálfsagt er auðveldast að tala
svona hafi maður aldrei kynnst raunveru-
leikanum eins og hann er, en fáviska og
reynsluleysi hins spurula er líka oftast for-
senda allra lausna.
EKKERT MÁL á mikið erindi við eldri sem
yngri íslendinga, og ég vona að munnlegur
ritdómur sem ég heyrði í gær eigi eftir að
tryggja þessari bók lestur. Ég hafði fylgst
með unglingi lesa hana, heyrt ýmsar athuga-
semdir upp úr lestrinum og spurði að honum
loknum hvernig þeim lesanda þætti bókin.
Svarið var styttra og snöfurmannlegra en
þessi umsögn er orðin: „Hún er andskoti
góð." Þannig svarar sá sem ekki er heftur af
bókmenntafræðum. Það er svarið sem skipt-
ir máli. Bregðist fleiri svo við verður hugsan-
lega meira gert en hingað til til að takast á
við MÁL MALANNA, raunir og Iífsflótta ís:
lenskra ungmenna. Þá hafa Freyr og Njörð-
ur unnið gott verk og eiga skilið að „hinn al-
máttki ás“ leggist á sveif með þeim til hjálp-
ar.
P.s. Sérlegar þakkir vil ég flytja prent-
smiðjustjóra Setbergs fyrir að dreifa eintök-
um af bókinni óheftri (í örkum) til gagnrýn-
enda. Það er ótrúlega dýrmætt að fá lengri
tíma en oftast gefst til að hugleiða skáldverk.
„Með nákvæmni í
lýsingu sögusviðs og
andrúmslofts skipa
feðgarnir sögu sinni í
hóp raunsæissagna,"
segir Heimir Pálsson
m.a. í umsögn sinni
um bók þeirra Njarðar
P. Njarðvík og Freys
Njarðarsonar „Ekkert
mál".
MYNDLIST
Þor-björg
Það þarf mikið þor til þess að bjarga björg-
unum frá venjulegu landslagsmálverki og
breyta víðsýninu í þrívídd með svipuðum
aðferðum og notaðar voru þegar listamenn
á Renesansinum léku sér að víddinni með
því að láta flest gerast á tígluðu gólfi (áður en
kirkjan komst að því að tíglað gólf væri verk
andskotans í höndum frímúrara, því að gólf-
flísarnar mynda kross á milli sín og fólk gekk
þá á krossinum, já það vildu hinir heiðnu frí-
múrarafjárar að fólk gerði jafnvel í kirkjun-
um) en slíkt þorir Þorbjörg Höskuldsdóttir í
Gallerí Borg um þessar mundir: hún gengur
fram af sumum með því að fiísaleggja ís-
lenskt landslag, líkt og hún leggi litríkar þök-
ur_yfir allt.
Ég veit ekki hvort Þorbjörg hefur orðið
fyrir áhrifum frá túnþökum, en hún þekur
jafnvel himininn með litflísum sínum þannig
að augað hrapar inn í vídd málverksins að
aðalatriði þess: fjalli á miðri myndinni. I
kvikmyndalist er zoomlinsan notuð á svip-
aðan hátt, og í afar heimsborgaralegum aug-
lýsingum á hárþvottalegi nota auglýsendur
viðlík tæknibrögð: ótal hrynjandi flísar
myndast við að finna út hvar hárfitan er
mest, með fullkomnustu rafeindaaðferðum,
áður en ensýmin eða gerhvatarnir í sjamp-
úinu éta hana upp til agna ásamt flösu og
húðexemi. Aðferðin virðist vera svo vísinda-
leg að hún vekur traust manna á hárþvotta-
leginum; þannig grípur auglýsingaiðnaður-
inn til vísindanna og listanna til að auka nú-
tíma-hjátrú hjá fjöldanum. Ekkert er óhult
fyrir því voðalega fólki sem vinnur við aug-
lýsingastörf og er tíðum misheppnaðir
listamenn. Þegar hinn venjulegi maður sér
listaverkið, vanur eftiröpuninni, finnst hon-
um eftiröpunin vera frumlegri en frum-
myndin. Sama gerðist eftir að sölumenn fóru
með eftirprentanir málverka um sveitir
landsins: það þýðir ekki að bjóða sveitafólki
málverk eftir það, enda heldur það að sannir
listmálarar búi til eftirprentanir eins og
„gömlu meistararnir Ásgrímur og Jón Stef-
ánsson" gerðu eftirprentanir handa Ragnari
í Smára að selja á sínum tíma. Þannig var nú
árangurinn af þeirri listapólitík í augum heil-
brigðra sveitamanna.
Mynd af landslagi er ekki landslagið sjálft.
Listmálarar reyna ekki að láta hið raunveru-
lega landslag hafa greiðan aðgang að mynd-
málinu margfræga gegnum pensilinn.
Landslagið, þótt málað sé eftir fyrirmynd,
stöðvast í höfði listmálarans sem beitir það
sínum aðferðum eða hugmyndum áður en
það fer á léreftið. Landslag á málverki er
hverju sinni hugmynd listmálarans: bygging
og litur.
Á síðari tímum hafa listamenn fært geo-
metrísk form inn í landslagið, oft með tilvilj-
unarkenndum hætti, svo þau virka sem flúr.
Inn í fjöll hafa verið felld brot af líkama
konu, til að mynda geirvarta ef um gnípu er
að ræða. Hið einfalda táknmál af þessu tagi
er fjarlægt Þorbjörgu. Kvengerving náttúr-
unnar er hvergi sjáanleg. Hún bendir aðeins
á að náttúran sé byggingarlist fremur en
höggmynd veðra og vinda, með því að láta
standa inni í henni byggingarform sem eru
þó í daufari lit en náttúran sjálf, til þess að
trufla ekki augað í leit að höfuðatriðunum.
Hugmynd listamannsins er falin, hún er falin
með svipuðum hætti og liturinn er mýktur
með lausum en þéttum strikum eða pensil-
skrift Qjessi þétta pensilskrift en mjúka er
farin að einkenna myndlist íslenskra kvenna
sem skrifa stundum með blýanti). Hún nálg-
ast það að verða huglægur blær ofar listræn-
um þokka. Aldrei hefur Þorbjörgu tekist að
gera blæinn jafn auðsæilegan og bregða
honum yfir allar myndirnar í litrænu sam-
hengi öruggrar teikningar.
Til að gera hugblæinn ekki um of tilfinn-
ingalegan grípur Þorbjörg til viðfangsefna
sem einkennast af átökum, átökum hins
mjúka við hið harða. Þetta eru átök hafsins
við klettana, og brimið rýkur yfir þá í innri
kenndum sem nálgast það að vera af goð-
sögulegum heimi, þar sem áhorfandinn
verður að lána frá sjálfum sér svo hann geti
orðið þátttakandi. Næstum engum íslensk-
um listmálara hefur tekist að mála hið innra
brim í líki sjávarbrims á jafn hljóðlátan og
ágengan hátt og Þorbjörg. Brimið er eilíft en
andartak í senn. Það brýtur á helsta tákni ís-
lensks hugvits, á stuðlabergi sem þó hefur
verið flatt úr sem flísalagt gólf og er gefið í
skyn en ekkert sagt beinlínis.
Én við þurfum ekkert að vita, hvorki um
myndlist né annað til þess að geta notið
hinna einstöku málverka, þau heilla sjónina
það mikið að hugur manns vill og hann lang-
ar til að eiga þau ævinlega, í minningunni ef
ekki vill betur, svo að hann geti hætt sér út
á hálar klappir listarinnar og skrikað fótur
og steypst í ólgandi brimið undir þorbjörg-
unum.
18 HELGARPÓSTURINN