Helgarpósturinn - 22.11.1984, Blaðsíða 17

MYNDUST
Hið fagra en ekki óhugnanlega fagra
Rilke segir á einum stað að „Hið fagra sé
upphaf skelfingar sem við erum enn fær um
að þola“. Þessi orð sanna stelpur sem þola
stráka sem nálgast það að vera hryllilega
fagrir, en návist við þá endar jafnan á óhugn-
aði.
Þegar ég gekk inn á sýningu Valgerðar
Hafstað datt mér í hug saga sem Eugenio
Trias segir í bók sinni Hið fagra og hiö
óhugnanlega: Kvöld eitt í byrjun síðustu ald-
ar sat miðaldra frú í vagni sem ók gegnum
þykkan skóg á Bretlandi. Gegnum glugga-
tjöldin sást afar þungbúinn himinn. Fyrir
framan frúna sat hálf druslulegur ræfill sem
var stöðugt að fylgjast með síbreytilegum lit-
brigðum landslagsins og himinsins út um
gluggann. Allt í einu hófst það sem frúin ótt-
aðist mest, hann skall á með rigningu með
miklum þrumum og eldingum, svo að frúin
hélt knipluðum vasaklúti fyrir vitin. Birtan í
vagninum fór þverrandi og hann hossaðist
ákaft og sjón frúarinnar truflaðist. Þá gerðist
það að órakaði farþeginn reis á fætur og rak
höfuðið út um gluggann á vagninum og fór
hálfur út, gónandi upp í loftið móti þrumun-
um og eldingunum, rennvotur og enn
óhugnanlegri en hann hafði verið. Frúnni
var ekki um sel að ferðast í vagni í óveðri
ásamt brjálæðingi. Þegar hinn óði hafði gónt
nóg og veðrinu slotaði settist hann á ný og
baðst afsökunar. Konan varð forvitin og
spurði hvað hann hefði verið að glápa á í
þrumunum. Og hann sagði: Undursamlega
hluti sem ég hafði ekki séð áður. Frúna lang-
aði auðvitað að sjá dýrðarheimana og fór út
í gluggann og fékk vatnsgusu á sig og ofbirtu
í augun og biindaðist og ærðist næstum við
þrumurnar og eldingarnar.
Nokkrum árum seinna fór frúin á mál-
verkasýningu í London, eins og þá var í tísku
meðal heldrafólksins. A sýningunni voru
verk eftir málara sem hét Turner. Fólk hafði
aldrei séð aðra eins litaskelfingu á striga, og
þeir sem höfðu smekk fyrir málverkum og
fögrum listum lögðu áherslu á andúð sína
með því að segja að svona litir væru ekki til
í náttúrunni. En þegar frúin sá málarann til-
sýndar þekkti hún hann frá kvöldinu góða í
vagninum og mundi að hún sá þá svipað
málverkunum, þegar hún blindaðist við að
horfa á þrumur og eldingar himinsins. Og nú
þótti henni það vera list sem kvöldið góða
var skelfing. Þannig breyttist frúin á svip-
stundu í ágætan listfræðing.
En hvað kemur þetta Valgerði Hafstað
við?
Mér finnst Valgerður Hafstað hafa ein-
hvern veginn aldrei stungið höfðinu al-
mennilega út úr vagninum þótt henni þyki
þrumuveðrin góð, en þá kannski í minning-
unni. Það er samt ekki á allra færi að minn-
ast í list. Engin regla er til fyrir hvernig eigi
að minnast. Litirnir geta haft sín áhrif þótt
minningin sé dauf og hjúpuð eða falin. Minn-
ingin getur verið ljós, dökk, skír, óljós og allt
þar á milli.
Við þannig minningar fæst Valgerður, við
enga sérstaka, við enga sérstaka tegund,
ekki í neinum sérstökum lit. Yfir minningum
hennar er engu að síður heildarblær. Hún
beitir þær næstum allar sama handbragði.
Minningarnar eru bundnar málverkum ann-
arra, heimahögum eða tækni. Hún býr þær
í búning þokka og kunnáttu, dálítilla sár-
inda.
Auðvitað er ekki hægt að krefjast af nein-
„Við þolum vel
málverk Valgerðar, en
söknum þess votts af
skelfingu sem er
einkenni hinnar
ógnvænlegu
fegurðar," segir
Guðbergur um list
Valgerðar Hafstað.
eftir Guðberg Bergsson
um að hann hafi innri sýn með einhverjum
sérstökum hætti. Hin innri sýn getur verið
jafn ólm og djörf og þrumuveður í breskum
skógi á öldinni sem leið, en til að hefja hana
upp móti hinu alsjáandi auga sköpunarinnar
þarf listamaðurinn að hafa rekið höfuðið
rækilega út úr sínum innra ferðavagni, sem
hann ferðast í sem listamaður á lífsferli sín-
unt. Vagninn má ekki loka ferðamanninn
inni. Enginn listamaður er svo heppinn að
geta verið bæði Turner og frúin í senn. Það
er ágætt að hafa uppgötvað veðrið eftir á í
verkum annarra. Best er að búa til veðrið,
eins og vindarnir gerðu á himninum og
Turner á striganum.
Því er að við þolum afar vel málverk Val-
gerðar, en við söknum þess votts af skelf-
ingu sem er einkenni hinnar ógnvænlegu
fegurðar.
Turner var faðir litbrigðanna sem voru
jafngild guðaverum og síðan komu aðrir
sem gerðu litbrigðin að hughrifum, ígildi
tóna, tjáningu og jafngildi skaps.
Ollum þykir okkur yndislegt að vera inni
í húsi og hlusta á gnýinn í veðrinu, í stað þess
að vera úti í veðrinu. Og öllum finnst okkur
meira gaman að segja sögu eftir aðra en
semja hana.
Að koma inn á sýningu Valgerðár er að
detta margt í hug og það sem vekur margt í
huga manns er líka margt sjálft — og jafnvel
margrætt í mörgum skilningi. Út fyrir hið
prúða er þó aldrei farið, á sýningu hennar á
Kjarvalsstöðum. Ilmur daganna er þar, sá
sem ríkti þegar við vorum að vakna til vit-
undar um meginland Evrópu eftir stríðið.
Samvinnustefna í myndlist
Valgarður Gunnarsson og Böðvar Björns-
son fylgja þeirri stefnu innan listanna sem
mig langar að kalla listatvinn (og ég vona að
gálma komi ekki á vináttuna) fremur en
tvinning, vegna þess að list þeirra er fremur
sprottin af því að búa til hnökra en vefa slétt
og fellt á myndflötinn; þeir gálmtvinna með
penslinum ljóð á baðmullarstriga. Ljóðin eru
víst sprottin undan bragrifjum Böðvars og
eru einhver tegund af ljóðaslyddu. Vegna
samvinnu listamannanna geta verkin, sam-
bland málverks og ljóðverks, verið afar mál-
ræn í orðsins fyllstu merkingu, hvort tveggja
sem mynd og orðmynd(un).
Hér á ég einvörðungu við það sem varðar
hinn sjónræna búning. Hinn búninginn,
þann andlega, læt ég áhorfendur um. Best
væri að þeir dæmdu ekki heldur nytu þess
hvað skáldin eru klobbafengin þótt þau
kvarti undan hinu gagnstæða í lífinu. Eftir
Ijóðunum væri hægt að halda að þeir væru
hrifnir af hvers kyns samstöðu: líkama, listar
og sálar. Penslinum er því beitt í frummerk-
ingu sinni, sém pensli, penna og penis.
Aðferðin er einföld: fyrst skrifar annar
ljóðið, síðan þekur hinn með nýju ljóði.
Dregið er fram og hulið á víxl í feluleik list-
anna uns lokamyndinni er náð. Hún er af-
kvæmi samvinnu.
Eitt af því góða eða hryllilega við æskuna
er það að sá sem er ungur neyðist til að vera
ungur, vegna þess að fæstar frumur hafa vit
á því að fæðast ráðsettar eða jafnvel elli-
móðar. Hinir eldri skilja ekkert í þessu og
fara strax að siða frumurnar og vísa þeim
veginn til grafar. Að lokum tekst hinum eldri
að temja frumurnar með aðstoð veikleika
ellinnar sem fruman ber innra með sér frá
fæðingu. Og það er þess vegna sem hinn
æskuglaði leikur félaganna Valgarðs og
Böðvars er aðeins leikinn i hálfum sýningar-
básnum að Kjarvalsstöðum, honum er af-
markaður bás. í hinum helmingnum eru ráð-
settari málverk sem sprottið hafa í listaskól-
um lífsins, líklega í New York. Og mig grunar
að íslendingurinn sé svo ríkur í þeim félög-
um að þeir vilji gefa í skyn með skolalærðu
málverkunum sínum að hitt sé bara leikur
og hálfpartinn grín sem best er að taka sem
minnst mark á. í dirfsku okkar íslendinga er
alltaf einhver dusilmennska hins ófrjálsa
nýlendubúa.
Hvað sem því líður er handbragð ,,bæti-
flákans" betra en ,,orðbragð“ flákans sem
leikið er á í dúr listalífs. Leikurinn er
skemmtilegur, en hann er venjulegur. Flest-
ir listamenn hafa leikið sér í svipuðum dúr í
æsku, fundið í sér ljóðaslydduna og litaslett-
urnar, verið að gumsa glundri úr sér úr ljóða-
æðinni og litahjartanu, lagst með guðum og
dísum beggja listanna.
Fagurfræðilega séð eru samfarirnar at-
hyglisverðar einkum hvað krotið varðar,
hin kræklótta skrift stafanna og tengsl þeirra
við krákustigi pensilfaranna. Ekki er hægt
að ræða um n/hönd heldur um barnaskrift,
en samt er viss meitlun í stafagerðinni og
Ijóðin tíðum klöppuð með stöfum á einslags
legsteina (málverk) sem eru á gröfum tilfinn-
inganna. I eitt skiftið er beinlínis gripið til
svipaðrar aðferðar og notuð var við graf-
skrift á tímum rómverja. Hin hvíta áferð lit-
arins vekur andlátið sem er í ljóðinu og til-
finningunni á bak við það. Þetta eru Ijóð
„andvana fædd" eins og sagt er, og þau eiga
að vera það. Þau eru troðin í svaðið á fletin-
um.
Því miður er eins og listamennirnir hafi
ekki fundið það sem þeir hafa uppgötvað.
Eftir örstuttan leik hverfa þeir að lærdómi
sínum. Þeir svíkja í miðjum klíðum eða
verða leiðir á leik.
Hið nýja málverk er á ýmsan hátt afar
heillandi, ekki aðeins vegna þess að yfir því
er enn ungæðisháttur, heldur vegna þess að
litirnir svipta af sér oki formhugsunar, ab-
strakt niðurröðunar og öguðum Ijóðrænum
kenndum. Miðað við hina ljóðrænu ab-
straksjón er nýja máiverkið hljóðræn hlut-
binding. En einhvern veginn er eins og allt
lendi samt í blindgötu. Lendi í lífshjakkinu og
hefðunum.
Ef gripið er til líkinga er hin Ijóðræna
abstraksjón náttúra garðsins en nýja mál-
verkið náttúra náttúrunnar, holtanna og
haeðanna.
í því að mála lætur Valgarði og Böðvari
best að mála fugla, spóa og svan.
Og kannski eru þeir annað hvort spói eða
svanur. Listrænu hljóðin í framtíðinni eiga
eftir að skera úr um það; söngurinn í brjósti
þeirra borinn í liti.
En kannski tekst þeim betur en skaparan-
um við gerð söngraddar fugla. Þá hefst
svanaspóasöngur í listaheiðum landsins. Um
leið fer að hvína í tálknunum á listgagnrýn-
endunum.
JAZZ
Tröllaslagur Braxtons
Grammið hefur séð um djassinn í haust —
eða skapandi rýþmíska tónlist eða hvað
menn vilja kalla það sem byggir á hefð djass-
ins og samblandast evrópskri nútímatónlist.
Fyrstur kom trommarinn Andrew Cyrille og
var næstur djasshefðinni, svo kom Leo
Smith og var lítið af djassi að finna í tónlist
hans, — sunnudagskvöldið 11. nóv. lék svo
virtúósinn Anthony Braxton í Félagsstofnun
stúdenta og með honum píanistinn Marilyn
Crispell. Þetta voru þegar best lét magnaðir
tónleikar — stundum voru verkin akadem-
ísk, stundum frjáls og þau bestu Ijóðræn og
villt í senn með þungri sveiflu þó óhefðbund-
in væri hún.
Ég kann ekki að nefna nöfn verkanna,
enda notar Braxton gjarnan stærðfræði-
formúlur og flatarmálsteikningar í nafna
stað. Fyrir hlé lék hann nokkur verk sam-
tengd og blés í altó, tenór og sópransaxafón
ásamt klarinetti. Altótónninn hans er hun-
ang þegar best lætur og alltaf lita tóninn
gömlu áhrifin frá Desmond og Konitz. Sópr-
aninn er einskonar framlenging á klarinett-
inu þarsem allir yfirtónar og tónaskreyting-
ar njóta sín til fuílnustu. Tenórinn kom lítið
við sögu fyrir hlé.
Það er ekkert vafamál að Braxton er í hópi
helstu tónskálda djassins um þessar mundir,
en ekki yljaði síður þegar hann blés frjálst
einsog villimennirnir á sjötta áratugnum og
mikið var gaman að síðasta verkinu fyrir hlé
þarsem Braxton og Crispell léku samstíga og
andi Parkers kraumaði undir.
Eftir hlé hélt Braxton áfram að blanda
saman gömlum verkum og nýjum og tefldi
saman andstæðum — nornaverkið sem
hann lék á klarinettið var kærkomin hvíld
frá hinu ómstríða erfiði og svo beljaði hann
langan frjálssóló með írskri og ýlfri og Mari-
lyn hamraði á píanóið og lét ekkert á sig fá
þó hljóðfærið væri ekki í sem bestu ásig-
komulagi. (Æ, íslensku píanó — hvers áttu
þeir að gjalda Horace Parlan, Thomas Claus-
en, Jaspar Van’t Hof, Martial Solal og eflaust
margir fleiri!) Þegar efnisskráin var tæmd
þakkaði Braxton fyrir sig og fólk klappaði og
hann lék smá nútímabíbopp á tenórinn og
Marilyn rúllaði undir einsog sannur djassisti.
Góður endir á tónleikum sem voru magískir
þegar best lét. Engir búa yfir jafn marg-
breytilegum tónalitum og djassmenn. Þeir
eru ekki bundnir af að hljóðfærið hljómi
einsog það ,,á“ að hljóma heldur ná úr því
þeim tónum er þeir heyra. Það er ein af gjöf-
um djassins til samtímatónlistar.
Það er ekki vansalaust þegar jafn merkan
tónlistarmann og Anthony Braxton rekur á
fjörur okkar, að ekki skuli fleiri mæta á tón-
leika. Braxton hefur verið í framvarðasveit
djassins sl. 14 ár a.m.k. íslenskir tónlistar-
menn eru ekki forvitnir um það sem er að
gerast í kringum þá — ekki nema þeir geti
stimplað það í bak og fyrir.
HELGARPÓSTURINN 17