Helgarpósturinn - 04.07.1985, Blaðsíða 17

MYNDBÖND
Þrjár leikkonur
Tfie Jayne Mansfield Story
Árgerd 1980. Leikstjóri Dick Lowry.
Adalhlutverk: Loni Anderson, Arnold
Schwarzenegger, Raymond Buktenica og
fl.
Marilyn (The Untold Story)
Árgerö 1980. Leikstjórar: John Flynn, Jack
Arnold og Lawrence Schiller.
Adalhlutverk: Catherine Hicks, Richard
Basehart, Frank Converse o.fl.
Mommie Dearest
Árgerd 1971. Leikstjóri Frank Perry.
Adalhlutverk: Faye Dunaway, Diana
Scarmid, Steve Forrest ofl.
Ævisögur leikara eru að verða mjög vin-
sælt sjónvarps- og kvikmyndaefni í Banda-
ríkjunum og víðar. Sumar kvikmyndir af
þessu tagi berast hingað í kvikmyndahúsin.
Langflestar þeirra koma þó aldrei til íslands,
enda sjónvarpskvikmyndir sem Ríkisút-
varpið/sjónvarp hefur lítinn áhuga á. Þegar
íslensku kvikmyndahúsin og sjónvarpið
sýna myndum lítinn áhuga, koma mynd-
bandaleigurnar okkur til bjargar. Á leig-
unum er nefnilega hægt að fá mikið úrval af
myndum, gerðum eftir ævisögum frægra
kvikmyndaleikara. í þessum dálki verður að
þessu sinni fjallað um þrjár kvikmyndaleik-
konur — stjörnur sem settu mikinn svip á
kvikmyndaiðnaðinn í Hollywood á sínum
tíma, og allar urðu þær að goðsögn: Jayne
Mansfield, Marilyn Monroe og Joan Craw-
ford.
í The Jayne Mansfield Story fylgjumst við
með „frama“ leikkonunnar sem íjósku og
kynbombu sjötta áratugarins, uns kvik-
myndaiðnaðurinn hafði ekki lengur þörf fyr-
ir hana og setti hana út í kuldann. Jayne var
þá orðin drykkjusjúk og hafði bætt á sig
aukakílóum. Eftir var aðeins goðsögnin um
skræku gelluna sem gerði karlmönnum allt
til geðs og Jayne orðin fangi í eigin goðsögn.
Þessi mynd er athyglisverð fyrir þær sakir að
hún lýsir vel hinum ómannlegu hliðum
Hollywood, sem nýtir starfskrafta sína með-
an þeir henta peningavélinni, en hendir
þeim á haugana þegar einstaklingarnir eru
ekki gróðavænlegir lengur. Sagan um Jayne
Mansfield er dapurleg saga, og stundum
sterk, þótt hún sé ekkert stórvirki í kvik-
myndaframleiðslu. Það skyggir einnig á að
öll nöfn eru tilbúin nema Mansfield og heiti
manns hennar, Mickey Hargitag, kjötfjallsins
fræga sem hinn þekkti vaxtarræktarleikari
Arnold Schwarzenegger leikur.
Marilyn (The Untold Story) fjallar um Mari-
lyn Monroe og rekur ævi hennar frá fæðingu
til sjálfsmorðs. Myndin er byggð á ævisögu
Monroe sem Norman Mailer skrifaði, og
sneri Dalene Young bókinni yfir í handrit.
Mynd þessi er fróðleg ef menn vilja skyggn-
ast bak við ímynd Monroe sem varnarlausrar
kynbombu með ljósa lokka og barnslegt sak-
leysi. En helsti galli myndarinnar er sundur-
leysi í frásögn og brokkgeng framrás.
Kannski má kenna því um að þrír leikstjórar
gera myndina, samanber gömlu lummuna
um gæði súpunnar og fjölda kokkanna.
Catherine Hicks á þó ágætt hól skilið fyrir
trúverðugan leik sem Marilyn og stundum
líkist hún henni svo mjög, að maður verður
dálítið dolfallinn.
Stærsta kvikmyndaleikkonan af þessum
þremur er að sjálfsögðu Joan Crawford.
Crawford lék aðalhlutverk allt frá þriðja ára-
tugnum fram til þess áttunda. Hún var pía á
djasstímanum, framagjörn kona í atvinnulífi
í myndum stríðsáranna og fram á sjötta ára-
tuginn, þegar hún hóf að leika samanbitnar,
sterkar konur, komnar af léttasta skeiði.
Joan Crawford var ein þeirra leikkvenna
sem létu Hollywood aldrei buga sig og var
geysilega vinsæl áratugum saman, ekki síst
meðal kvenna sem elskuðu að sjá hina
köldu, sterku konu þjást innra með sér,
klædda pelsum og silkikjólum.
Mommie Dearest er óvanaleg ævisögu-
mynd að því leyti, að hún er gerð eftir sögu
dóttur leikkonunnar. Sú heitir Christina
Crawford og var tökubarn og einbirni.
Mommie Dearest er engin falleg móðurlýs-
ing, heldur óhugnanlegur vitnisburður dótt-
ur um harðræði og kaldlyndi móður sem er
ákveðin í að sigra ávallt í hörðum og misk-
unnarlausum bransa, og er jafnframt harð-
stjóri heima fyrir. Leikur Faye Dunaway sem
Joan Crawford er sá besti sem ég hef séð hjá
henni, hreint makalaus. Mommie Dearest er
þegar orðin ,,kúlt-filma“ hið vestra, enda
ekki undarlegt, því myndin er afbragðs vel
gerð og leikin og einhver undarleg stemmn-
ing yfir henni allri. Kannski stafar það af því,
að áhorfandinn veit að saga dótturinnar af
móðurinni er sönn og rituð af ást/hatri sem
ekki er óvanalegt í samskiptum barns og for-
eldris. Áhorfandinn dregst á sterkan hátt inn
í þessi samskipti í Mommie Dearest.
BÓKMENNTIR
Liðnir dagar
eftir Heimi Pálsson
f þessu bladi og hinum nœstu verbur hug-
að ad nokkrum Ijóðabókum sem nýlega
hafa komið út. Með því er reynt að taka
ofurlítið undir við þau skáld sem á
vordögum héldu hátíðlegan „dag Ijóðsins"
og gerðu þar með heiðarlega og
skemmtilega tilraun til að vekja athygli á
gróskunni sern er í Ijóðagerð okkar um
þessar mundir.
Þorsteinn frá Hamri: LJÓDASAFN.
Myndir: Guðrún Svava Svavarsdóttir.
Iðunn 1984. 349 tölusettar síður.
Kannski finnst manni maður allt í einu
vera orðinn dálítið gamall við að fá þessa fal-
legu ljóðabók í hendur. Ekki vegna þess að
ljóðin séu fornleg og aldurhnigin í eðli sínu,
flest eru þau einmitt síung, heldur vegna
hins að við vorum lengstum vön því að sjá
ljóðasöfn skálda þá fyrst þegar frumsmiðirn-
ir vpru gengnir eða a.m.k. komnir vel á efri
ár. Útgáfa Iðunnar á heildarsöfnum miðaldra
skálda og þaðan af yngri á síðustu árum hef-
ur ekki enn megnað að breyta þessu viðhorfi
þrátt fyrir góðan ásetning. Þessvegna stend-
ur maður svolítið hissa með heildarsafn
skálds sem hefur fylgt manni frá því fyrsta
bókin kom og ævinlega verið jafnungt
manni sjálfum.
En það verður ljúfsár upprif jun á ævinni að
feta sig gegnum safnið hans Þorsteins allt frá
Isvörtum kufli til Spjótalaga á spegil. Þarna
er baráttugleðin og sannfæringarkrafturinn
frá sjötta og þó einkum sjöunda áratugnum
þegar skáldið kvað í okkur dug í baráttunni
gegn hervirkjum og drápsstefnu samtíðar-
innar. Þarna eru efasemdirnar frá áttunda
áratugnum — komnar í rökkurbirtu liðinna
ára. Þarna er örvænting síðustu ára. Og allt
sér maður þetta eins og í nýju ljósi við að fá
samfelluna og þreifa sig gegnum hana. Þró-
unin verður ljósari en fyrr og lesanda skilst
betur en áður hvað gerðist, hvernig það
gerðist, hvers vegna það gerðist. Og ekki
spillir að þessi upprifjun skuli gerast með svo
ljúfum skáldskap sem ljóð Þorsteins frá
Hamri hafa einatt verið.
★
Líklega hreifst skólastrákur eins og ég,
alinn upp við „stuðlanna þrískiptu grein“,
einna mest af fyrstu ljóðum Þorsteins frá
Hamri (/ svörtum kufli) einmitt vegna þess
óvenjulega samruna sem þar varð milli
gamals og nýs. Þarna birtist okkur ungskáld
sem gekk ívið lengra á vit hins formfrjálsa
ljóðs en t.d. Hannes Pétursson hafði gert
þrem árum áður (Kvœðabók 1955), en sýndi
samt jafn algert vald á hefðinni og best
gerðist. Yrkisefnin voru líka í senn
módernísk og hefðbundin. Þessi ljóð voru
kveðin á forna og nýja tungu í einu á
sannfærandi hátt og opnuðu augu ungs
lesanda fyrir öllu í senn: hefðinni, ný-
lundunni, fornöld og samtíð. Manni var
náttúrlega ekki ljóst þá hve mikilvægt gæti
verið að tengja saman fortíð og samtíð. Mað-
ur hafði kannski fremur tileinkað sér fyrir-
litningu á öllu gömlu og lúnu. Þarna kom
skáld og sagði ekkert því til fyrirstöðu að
hyggja að fornu til að leita frumleika í fram-
tíð. Þetta var notaleg tilfinning — allt að því
maður fyndi til „rótanna" frægu. Og þessa
tilfinningu fengum við áréttaða og undir-
byggða enn betur í næstu bók tveim árum
síðar, Tannfé handa nýjum heimi. Þetta var
bókin sem hófst með sjálfum ugg kalda
stríðsins, nafnlausu prósaljóði:
Það býr maöur í húsi og dvelur fyrir sér viö
flökt hamhleypunnar í snœljósinu; í húsi
þessu er eilífrökkvað; í húsi þessu kemur ótt-
inn á brjóst sofanda og vefur honum
drauma.
En svo fékk maður að sannfærast um að
uggurinn sá varð allteins tjáður á hætti
þjóðvísunnar:
Bros
Ljúflingur brosti
við lind tcerri
sem undan frosti
framvegu rann
feigir menn nœrri
nakin
kona
spann
Með þessari ljóðabók var sá björninn end-
anlega unninn sem hér skrifar. Hver bók frá
hendi Þorsteins hefur síðan hitt í liðinn og
bæst í föruneyti sem hefur verið afar gott að
hafa.
Samt verður þetta allt ljúfsár upprifjun eins
og sagði hér í upphafi. Ljúf vegna þeirrar
gleði, þeirrar nautnar sem jafnan má hafa af
fögrum og sönnum kveðskap, sár vegna
þeirra vonbrigða sem ósjálfrátt rifjast upp. Sú
var tíðin að við vorum baráttuglöð og geng-
um vondjörf fram. Ein af öðrum hafa vonirn-
ar verið að bregðast og bresta uns uppi
stendur miðaldra fólk sem hættir til að leið-
ast ungu fólki vegna þess að það þykist hafa
séð allt, skilið allt — en hefur umfram allt
glatað voninni. Þetta er ljótt og þetta er sem
betur fer tilfinning sem stundum hvarflar frá
um lengri eða skemmri tíma. En hún er
þarna einhvers staðar — og hún hefur fengið
átakanlega túlkun í ljóðum Þorsteins frá
Hamri.
Ekki er auðséð hvenær þróunin frá bar-
áttugleði til uppgjafar hefst í ljóðum Þor-
steins og því fer fjarri að skilin séu skörp.
Samt held ég sé óhætt að fullyrða að stórorð
hvatningar- og brýningarljóð eins og „Lof-
saungur" (Lifandi manna land) verði mun fá-
gætari frá og með Lángnœtti á Kaldadal
(1964). Verður m.a.s. ekki séð að árið fræga,
1968, breyti miklu þarum. Efasemdirnar eru
að verða ljósari og ljósari, tónninn skyldari
þeim sem sleginn er í „Biskupsbrekku"
(Lángnœtti):
En fátt
gleður oss betur en hraust orð yðar
menn:
fyrir þeirra tilstyrk
hljótum vér bölva bœtur
kostum vér huginn að herða
hrœðumst vér dauðann ei.
Allt um það
ertu ekki einn um að hafa kviðiö
fyrir kaldadal meistari Jón.
Þetta ljóð er reyndar eitthvert allrabesta
dæmið um list Þorsteins. Hér hlaðast vísan-
irnar (Egill, Þórir jökull, Hallgrímur) — og
eru slegnar til jarðar með meistara Jóni
(„Kvíði eg fyrir Kaldadal"). Hraustu orðin,
sem skáldið hafði sjálft tekið sér í munn oftar
en einu sinni, eru ekki lengur þess megnug
að kveða í okkur kjarkinn. Að sönnu gleðja
þau ennþá, en kvíðinn verður löngum yfir-
sterkari eftir þetta.
Auðvitað felst það í framansögðu að varla
verði litið á Þorstein frá Hamri sem „bjart-
sýnisskáld". Bölsýni hans eru þó skemmtileg
takmörk sett. Ógnir stríða, heitra og kaldra,
eru að vísu oftast á öðru leitinu, en á hinu sér
maður einatt hilla undir vonir, rótfestar í
þeirri trú sem Þorsteinn hefur á íslenskri
menningu, sögu og baráttu þjóðarinnar á
liðnum öldum:
Þó er ég kannski
allur af vilja gerður
og arka hlýðinn á fjallið —
en veit aö verður
torsótt að rýna
í fölvuð spor eftir fót
og örnefnin gleymd
við Innstafljót.
Þannig kveður hann í „Eftirleit" (Spjótalög
á spegil, 1982) og fyrr í sama ljóði er orðuð
efasemdin: „og svo ef ég finn nú eitthvað /
— verður það lífs?“ í næsta blaði, þegar fjall-
að verður um nýjustu bók Þorsteins, verður
að því vikið hvort eitthvað kunni að geta
komið eða hafa komið í stað baráttugleð-
innar.
1 samræðum fyrir fám dögum lét ungt
skáld þau orð falla að hugsanlega mætti líta
svo á að glíma skálda við rím og ljóðstafi,
„hefðbundið form“, væri sambærileg við þá
þjálfun sem málarar þyrftu að afla sér í með-
ferð lita í hefðbundnum viðfangsefnum
(vasar og blóm) í málaraskólum. Ég veit ekki
hversu algilt þetta gæti verið en hygg að Þor-
steinn frá Hamri sé gott dæmi um skáld sem
hefur lært ókjörin öll af að fást við flókna
bragarhætti og erfiðar þrautir í hrynjandi.
Þessa sér áreiðanlega stað m.a. í þeim ljóð-
um sem „frjálsast" eru kveðin. Þar gætir ög-
unarinnar í hrynjandinni, í orðavali og
knappleik. Ljómandi dæmi (valið nokkurn-
egin af handahófi) fæst í ljóðinu „Meðan þið
sofið“ (Lángnœtti) þar sem síðasta erindið er
þetta:
Segjum svo að þið hafið unnið til hvíldar;
en meðan þið sofið
gisti ég aöra staði —
maður nefnir aldrei slíkt í kvœðum
og hver veit líka
nema ykkur dreymi þángaö nauðuga
viljuga.
Annars væri það efni í heila bók ef kannað-
ir væru bragarhættir og tilbrigði bragarhátta
í ljóðum Þorsteins — og kjörið viðfangsefni
fyrir athugula menn. Hér skal aðeins minnst
á hvernig hann beitir mislöngum ljóðlínum
með óvæntu og sterku rími (t.d. „Stormur" í
Tannfénu) og hvernig hefðbundinn bragur
birtist í dulargervi (t.d. „Vaggan" í Jórvík)
o.s.frv. 1 bragleikjum hans er fólginn hluti af
þeirri endurnýjun íslensks skáldskapar sem
orðið hefur merkastur á síðustu áratugum.
Ekki leggur maður frá sér Ljóðasafn Þor-
steins frá Hamri án þess að minnst sé á
myndskreytingarnar. Það er styrkur við
heildarsvip safnsins að fá einn myndlistar-
mann — og hann ekki af lakara taginu þar
sem Guðrún Svava er — til að lýsa allar bæk-
urnar. Guðrún Svava er mjög hógvær í teikn-
ingum sínum, tranar myndlistinni ekki fram
fyrir textana en sækir myndefnið að sjálf-
sögðu í ljóðin. Þannig verða myndir hennar
að skreytingu en ekki túlkun á verkum Þor-
steins. Þetta er áreiðanlega mjög skynsam-
leg stefna og í fullu samræmi við það sem
ella hefur verið gert í kvæðasöfnum Iðunnar.
Hinu skal ég ekki leyna að ég sakna mynda
Ástu Sigurðardóttur, þeirra sem fylgdu fyrstu
kvæðabókum Þorsteins til okkar. Ágengar
dúkristur hennar í Tannféi handa nýjum
heimi hafa mér einatt þótt í tölu mericustu
bókaskreytinga íslenskra. En það hefði orðið
augljóst stílbrot að endurprenta þær myndir
núna og láta svo annan listamann taka við
skreytingunni. Því hygg ég þarna hafi verið
farin skynsamleg leið.
Ég sagði einhverntíma í dómi um ljóðasafn
sem Iðunn gaf út að mér væri gleði að því að
forlagið skyldi sýna svo mikinn metnað sem
þar kæmi fram. Mér er enn sönn gleði að því
að áfram skuli haldið á þeirri braut. Heildar-
söfn Ijóða gefa lesendum færi á að nálgast
skáldin á annan hátt en gjarna verður án
þeirra og standa í góðu gildi.
HELGARPÓSTURINN 17