Helgarpósturinn - 28.01.1988, Blaðsíða 15

1
I
)
Helgi Hannesson, forseti ASÍ1948—54. Stjórn hans þótti slöpp í kjarabarátt-
unni og að sama skapi leiðitöm Bandaríkjamönnum. Eftir að henni var velt úr
sessi varð Helgi félagslegur endurskoðandi íslenskra aðalverktaka og mun
vera það enn. Hér sjást Helgi og Finnur Jónsson alþm. í útvarpsstöð amerisku
verkalýðssamtakannayWCFL.
Sigur þríflokkanna í ASI1948
URSLIIAORRUSTA
AUSTURS OG YESTURS
án tillits til stöðu hans í lífinu, telji
sig jafnoka næsta manns.
Fjöldi íslendinga sé ósáttur við
Keflavíkursamninginn. Sú stað-
reynd, að það séu kommúnistar,
sem stöðugt klifi á heimsvalda-
áformum Bandaríkjanna og nefni
Keflavíkursamninginn sem dæmi
þar um, verði til að þagga niður í
röddum annarra andstæðinga
samningsins, þar sem þeir kæri sig
ekkert um að syngja í kór með
kommúnistum. Reyndar sé annar
hópur andstæðinga Keflavíkur-
samningsins, sem láti pólitíska
hentistefnu móta skoðanir sínar (t.d.
Hermann Jónasson). Þeir hiki við
að láta bendla sig við kommúnista,
en sitji á markalínunni tilbúnir að
snúast á hvorn veginn sem hentugra
þætti. Margir andstæðingar Kefla-
víkursamningsins séu hins vegar
hlynntir Marshall-hjálpinni og gætu
snúist með tímanum. Margir þeirra
sem lengra séu komnir í (alþjóðleg-
um) hugsunarhætti tali í einkasam-
ræðum um ákjósanleika þess, að
Amríkanar komi upp herstöð á ís-
landi, sem tryggingu gegn hernámi
landsins af hálfu stórveldis, sem
ekki muni virða íslenskt sjálfstæði;
sama fólk sé sannfært um að Banda-
ríkin muni gera það. íslendingar séu
stoltir af íslensku sjálfstæði og stöð-
ugt á verði um það. Bandaríkin
verði að sanna, að þau séu sama
sinnis. Þetta hafi verið stefna utan-
ríkisráðuneytisins og sendiráðsins
og framhaldið virðist ljóst: að við-
halda vinsamiegu, hjálpfúsu og
hvetjandi viðhorfi til íslands og ís-
lendinga. Að forðast að blanda sér í
innri mál íslands (og í sviga gefur
hann utanríkisráðuneytinu smá-
áminningu: „Þetta er engin nýjung;
þetta er viðtekin stefna Bandaríkj-
anna og skýrt kveðið á um hana í
Havana-samkomulaginu frá 1928.“).
BUTRICK HAFNAR
FJÁRSTUÐNINGI VIÐ
KRATA
Butrick sendiherra snýr sér síðan
að því að svara lið fyrir lið hinum 13
tillögum Trimbles. Hér á eftir fara
svörin við þeim fimm tillögum, sem
birtar voru í síðustu grein.
1. Erlendur fjárstuðningur, ráðgjöf
og aðstoð við Alþýðuflokkinn.
Butrick minnir á að með þessu sé
verið að taka þann flokk fram yfir
aðra og blanda sér í innanríkismál.
Flokkurinn sé heldur alls ekki eins
dauður og menn haldi. Foringjar
hans ferðist mikið og blandi geði við
skoðanabræður sína erlendis, og
það séu nógir peningar til í flokkn-
um og meðal liðsmanna hans til að
sjá um að Alþýðublaðið detti ekki
upp fyrir. „Þeir úr starfsliði mínu,
sem ég hef ráðgast við, eru sammála
mér að það sé fyrir neðan virðingu
Bandaríkjanna og þjóni alls ekki
hagsmunum þeirra, að blanda sér í
baráttu stjórnmálaflokka á íslandi,
eins og lagt er til. Sendiráðið vísar
þessari tillögu á bug.“
10. Hvetja ætti andstöðuflokka
kommúnista til að koma upp vopn-
uðum liðssveitum, og Bandaríkin
ættu að sjá þeim fyrir vopnum á
laun.
Butrick svarar: „Þetta þýðir að
blanda sér í innri mál íslands. Skoð-
að yfirborðslega og án tilfinninga-
semi gæti þetta í fljótu bragði virst
hafa kosti. í reynd leiddi þetta til
tómra vandræða, þó svo við látum
siðspekina liggja milli hluta. Óþjálf-
uð liðssveit yrði í raun gagnslaus.
Liðssveitir yrðu ekki þjálfaðar án
vitneskju Kommúnistaflokksins.
Vopnaburður er íslendingum fram-
andi og ef koma ætti á vopnuðum
sveitum yrði að gera það á vegum
ríkisstjórnarinnar, ef minnsta von
ætti að vera um árangur. Tillaga um
þetta hefur komið fram frá engum
öðrum en Hermanni Jónassyni,
sem í mínum hug gerir hana mjög
grunsamlega. Þetta gæti skapað Is-
lendingum falska öryggiskennd.
Það gæti unnið gegn fyrirætlunum
um virka hernaðarbækistöð á Is-
landi."
8. „Ég er hjartanlega sammála því
að koma í hendur forsætisráðherr-
anum sönnunargögnum, sem
tengdu kommúnistaforingjann Ein-
ar Olgeirsson við njósnir fyrir
Rússa. En ég vil minna á, að utanrík-
isráðuneytið hafnaði fyrstu beiðni
okkar um þetta með loftskeyti
(airgram) nr. 5 frá 15. janúar 1948.“
11. Sendiráðið ætti að fylgja eftir
beiðni dómsmálaráðherrans um að
fá að senda undirmann sinn „til
Bandaríkjanna til að kynna sér hjá
FBl aðferðir og tækni kommúnistá'.
Gagnnjósnaþjónustu skuli komið á
fót.
Butrick minnir á, að beiðni Sigur-
geirs Jónssonar (síðar bæjarfógeta í
Kópavogi og hæstaréttardómara)
um þjálfun hjá FBl hafi verið komið
áleiðis með skeyti nr. 292 frá 19. okt.
1948. Gert sé ráð fyrir að með því að
ákveða að senda hr. Jónsson, full-
trúa í dómsmálaráðuneytinu, til
Bandaríkjanna til sérstakrar þjálf-
unar hafi ráðuneytið í huga gagn-
njósnastarfsemi. Hversu víðtæk
hún verði eftir heimkomu hr. Jóns-
sonar muni velta á dómsmálaráð-
herranum, sem muni verða að gæta
ýtrustu varfærni þar sem slíkt at-
hæfi embættismanns stjórnarinnar
gæti Ieitt til snarprar og jafnvel póli-
tískt hættulegrar gagnrýni. Pólitísk-
ar njósnir séu samt ekkert nýtt fyrir
Islendingum. Pólitísku flokkarnir
leyfi sér allir að njósna hver um ann-
an; jafnvel háskólastúdentar komi
njósnurum sínum fyrir í öðrum
flokkum til að fylgjast með fyrirætl-
unum þeirra. Venjulega komist upp
um þessa spíóna áður en iíði á löngu
en þeir verði, að því er virðist, ekki
fyrir aðkasti, þegar það gerist.
Sennilega megi sannreyna margt
um foringja kommúnista á íslandi
með viðeigandi njósnatækni.
12. Rannsakað skuli, hvort kom-
múnistum berist peningar í gegnum
Bandaríkin.
Þetta segist Butrick hafa í hyggju.
Athuganir hafi þegar verið gerðar
eins og komi fram í orðsendingu
ráðuneytisins nr. 51 20. maí 1948.
Til þess að bera árangur mundi vera
nauðsynlegt að leita til póstrofs-
manna (interceptor), sem staðsettir
séu í Póststofunni í New York. Hann
geri ráð fyrir að það sé varla fram-
kvæmanlegt eins og er. Það sé held-
ur ekki mjög líklegt að miklar upp-
lýsingar fáist á þeim endanum, þar
sem íslenska ríkisstjórnin, sem hafi
til þess miklu betri aðstöðu, hafi
ekki getað fundið út, hvaðan kom-
múnistum berist peningar erlendis
frá.
Eftir að kommúnistar höfðu tapað
meirihluta sínum í ASI hefur greini-
lega ríkt léttara og frjálslegra and-
rúmsloft hér á Laufásveginum en í
salarkynnum þeim, sem Trimble
hrærðist í við Pennsylvania Avenue
í Washington.
UM ÍTÖK Á ÍSLANDI
/ álitsgerdum Butricks sertdiherra
og starfsmanna sendiráösins vegna
skýrslu Trimbles til bandaríska
utanríkisráduneytisins kemur alls
staðar fram, að aðstœður allar hafi
svo gjörbreyst frá því hann skrifar
skýrslu sína (4. ágúst 1948) og þar til
þeirganga frá svörum sínum (10. og
11. nóvember), að þetta plagg hans
sé þess vegna orðið gersamlega úr-
elt. Hvað geröist á þessu stutta tíma-
bili sem gerbreytti svo aðstæðum
hér á landi að mati ameríska sendi-
ráðsins?
Það, sem hafði gerst, var að Sósí-
alistaflokkurinn hafði í fulltrúakosn-
ingum til ASÍ-þings, sem haldnar
voru í október, tapað meirihluta sín-
um í Alþýðusambandinu og voru
þau úrslit staðfest á þinginu, sem
haldið var 14. nóvember, eða 4 dög-
um síðar en skýrslur sendiráðsins
eru dagsettar.
En hvers vegna leit sendiráðið svo
á, að þarna hefði nánast unnist úr-
slitaorrusta milli Austurs og Vesturs
um ítök á íslandi?
A stjórnarárum Stefaníu höfðu
orðið tvö víðtæk verkföll að frum-
kvæði Dagsbrúnar „og stefndu
efnahagslífinu í voða", eins og
Trimble komst að orði i viðtali við
HP á dögunum. Þeir sendiráðsmenn
hafa auðsjáanlega talið að þessi
verkföll væru að undirlagi Moskvu-
valdsins og voru ekki einir um það,
því að Emil Jónsson, samgöngu- og
viðskiptaráðherra, sagði á Alþingi
að verkfallsaðgerðirnar „væru ekki
verkalýðsbarátta, ekki einu sinni
pólitísk barátta, eins og hún hefur
tíðkast hér hjá okkur, heldur bein-
línis glæpur". Þeir litu því svo á, að
verkföll væru beinlínis efnahagsleg
skemmdarverk, sem koma mætti í
veg fyrir með því að skipta um for-
ystu i verkalýðssamtökunum.
Einnig kom það glöggt fram í sam-
ræðum Cunninghams og Thors
Thors að sá fyrrnefndi lagði mikið
upp úr því, að Metcalf-Hamilton
Kansas City Bridge Company (sem
sá um framkvæmdir á Vellinum;
amerískir fyrirrennarar Islenskra
aðalverktaka) „nyti vinsamiegra
tengsla við Verkalýðsfélag Keflavík-
ur“, sem lyti forystu krata. Vegna
þeirra og fyrirhugaðra fram-
kvæmda sinna hér á landi var eðli-
legt að Bandaríkjamenn legðu mik-
ið upp úr því að þeir ættu samskipti
við „vinsamleg" verkalýðsfélög og
verkalýðssamtök.
í þriðja lagi má segja að ASÍ hafi
verið síðasta valdavígi komma til að
beita á landsmæiikvarða, að undan-
skilinni Dagsbrún.
En skyldu nú þátttakendur í þess-
ari baráttu hafa litið á sfg setn þátt-
takendur í baráttu Austurs og Vest-
urs. Eflaust hafa einhverjir forystú-
menn litið á þessa baráttu öðrum
þræði í heimssamhengi. En fyrir
þorra manna byggðist baráttan ein-
ungis á innanlandsaðstæðum.
Stefanía tók við tómu búi af Nýsköp-
unarstjórninni og hlaut það lítt öf-
undsverða hlutskipti að gera efna-
hagsráðstafanir með tilheyrandi
kjararýrnun, skömmtun og atvinnu-
leysi. Éðlilegt var að verkalýðurinn,
sem öll stríðsárin hafði notið betri
kjara en í mannaminnum, risi upp
gegn þessu ástandi og vandséð,
hvernig forystumenn verkalýðsfé-
laga hefðu getað haldið þeim bar-
áttuvilja í skefjum, þótt fölbleikir
hefðu verið að pólitískum litarhætti
en ekki eldrauðir. Kannski hefðu
þeir þó getað verið stjórnvöldum
eitthvað leiðitamari.
Á árunum eftir stofnun Kommún-
istaflokksins, 1930, meðan Alþýðu-
flokkur og verkalýðshreyfing voru
ekki aðskilin, ráku kratar miskunn-
arlaust öll þau félög úr ASÍ, sem
ekki kusu krata til forystu. Myndað-
ist þá bandalag milli sjálfstæðis-
verkamanna og kommúnista í bar-
áttu fyrir verkalýðssambandi óháðu
stjórnmálaflokkum. Gekk þetta svo
langt að 1939 var boðað til stofn-
þings slíks sambands, en þvi var af-
stýrt með því að kratar ákváðu að
skilja formlega milli flokks og
verkalýðshreyfingar.
1944 tóku kommar og sjálfstæðis-
menn þó höndum saman um að úti-
loka krata frá forystu ASÍ og varð
sjálfstæðismaðurinn Hermann Guð-
mundsson forseti. Þegar fram í sótti
fóru kommar fram gegn andstæð-
ingum sínum með engu minna of-
forsi og óbilgirni en kratar höfðu
beitt gegn þeim áður, ráku stór félög
(Framsókn) og heil sambönd (Al-
þýðusamband Vestfjarða) úr ASÍ
vegna mismunandi haldgóðra form-
galla. Samvinna þeirra og sjálfstæð-
ismanna rofnaði, þríflokkarnir tóku
höndum saman um að steypa þeim
af stóli og er alit eins líklegt að það
hefði gerst, hvað sem öllu Köldu
stríði leið.
Hitt er svo annað mál, að þegar
fram í sótti þótti þessi þríflokka-
stjórn mjög leiðitöm Bandaríkja-
mönnum og að sama skapi slöpp í
kjarabaráttunni. Þegnar voru fjöl-
mennar boðsferðir til Bandaríkj-
anna að kynnast amerískri verka-
lýðshreyfingu. Fyrir þingið 1952 var
dreift bæklingi, 47 síður, sem inni-
hélt m;a. frásögn af för sendinefnd-
ar ASÍ vestur þangað árið áður.
Einnig kom út fyrir það þing á veg-
um sambandsins ritið „Þrælabúðir
Stalíns" og fékk hvorki það þing að
vita, né hefur verið upplýst síðan,
hver borgaði útgáfukostnað. Ekki
dugði þessi þríflokkastjórn til að
koma í veg fyrir einhverjar víðtæk-
ustu og harðvítugustu verkalýðsað-
gerðir, sem þá höfðu orðið hér á
landi, í des. 1952. í því verkfalli var
líka lagður grunnur að því samstarfi
Hannibalista og Sósíalistaflokksins,
sem velti þríflokkastjórninni úr sessi
1954 og hefur sett svipmót sitt á þró-
un ASI síðan. Ekki mun fremur þá
en áður hafa hvarflað að þeim, sem
með hlutverk fóru í þeim slag, að
þeir væru þátttakendur í alþjóða-
átökum, heldur staðið í þeirri mein-
ingu að þeir væru að bregðast við
íslenskri atburðarás.
HELGARPÓSTURINN 15