Tíminn - 22.01.1919, Qupperneq 2

18
TlMIN N
sem eru að vinna hið sama starf
— og væri þá ver farið.
Orðin »allir eiga þeir að vera
eitt« hafa aldrei átt meira erindi
til þeirra manna hér á landi sem
kenna sig við nafn hans sem sagði
þau, en nú, þegar skoðanirnar um
einstök atriði eru orðnar svo skift-
ar og svo mörgum hættir við að
gleyma hinu meira yíir hinu
minna.
Úr skélasetningarræðu.
í»egar séra Magnús Helgason
sk61astjóri settí Kennaraskólann í
haust, mælti hann meðal annars
á þessa leið:
. . . Það vofir hætta yfir Kenn-
araskólanum og furða að hún skuli
ekki þegar hafa gert út af við
hann, sú hætta, að menn trénist
upp á því að afla sér kennara-
mentunar vegna þess, hverjum
kostum kennarar eiga aö sæta,
hversu litinn skilning almenningur
og þeir, sem ráða þar mestu um,
hafa á starfi þeirra og nauðsyn
undirbúnings undir það, meta það
lítils og launa það illa. Það er
bótin, að enn eru alt af til menn
og konur, sem geta elskað starf
og stundað það af alúð, án þess
að spyrja um launin, sem eru
þyrst í mentun, þó að hún verði
ekki í askana látin. Og eg er svo
bjartsýnn að vona, að þessu haldi
áfram. Eg vona lika, að sú tíð
nálgist óðum, að almenningi — og
þá líka alþingi og landsstjórn, fari
að skiljast, að góð alþýðumentun
er okkur lífsnauðsyn og að ekki
dugir lengur að vanrækja hana.
Þegar allar þjóðir aðrar, smáar og
stórar eru orðnar sannfærðar um
það af dýrkeyptri reynslu, þá fara
Ritfregn.
Guðm. Friðjónsson:
Tíu sögur.
Guðm. Friðjónssyni verður ekki
um það neitað, að hann kann
mörgum fremur að leiða athygli
að orðum sínum, hvort sem er í
ræðu eða riti. Og þessar Tíu sög-
ur virðast hafa öll skilyrði til þess
að tekið verði eftir þeim eins og
öðru sem frá hans hendi hefir
komið. Það hefir líka þegar verið
vakin á þeim athygli í blöðum og
límaritum. þess vegna get eg búist
við að þessum línum verði ofauk-
ið. En einskis er fremur þörf að
minnast en góðrar bókar — og
gallaðrar.
Það sem fyrst hleypur upp í
fangið við lestur þessara sagna er
höfundurinn sjálfut, eins og við
lestur alls, sem Guðm. ritar. Að
honum þarf ekki að leita. Hann
skrifar sögurnar ekki einungis und-
ír fullu nafni, heldur einnig af öll-
um hug.
lærðu mennirnír líka að trúa því.
Það má ekki heldur seinna vera.
ísland fullvalda ríki með almenn-
asta atkvæðisrétti sem nokkurstað-
ar á sér stað, en um leið langt að
baki öðrum í alþýðumentun — það
er geigvænleg framtíðarmynd í
mínum augum, hvað sem öðrum
sýnist. Steingrímur sagði að stjórn-
frelsi án þesí máttar, sem af menl-
un stafar sé »sama og sjálegt skaft,
sem að vantar blaðið«. Mér hefir
lengi þótt það vel mælt og sér-
staklega líkingin sýna svo vel,
hvað stjórnfrelsið, sjálfstæðið er þá
máttlaus hégómi. Nú finst mér lík-
ingin ekki nærri nógu sterk. —
Stjórnírelsi án samsvarandi menn-
ingarþroska reynist oft beinn voði,
ekki eins og meinlaust og gagns-
laust blaðlaust skaft, heldur eins
og beitt blað, sem vantar skaftið
á, svo að sá sem ætlar að beita því
sker sig til óbóla sjálfan. Það veit
hamingjan, að eg treysti ekki þeim
mönnum hvorki til forustu innan
lands né utan, sem ekki sjá þelta
eða ekki vilja við það kannast,
sem þykir fullvel séð fyrir okkar
þjóðmenningu með því einu, að
hlynha sem bezt að háskólanum
og svo kallaðri æðri mentun okk-
ar handa hinum fáu útvöldu sem
hennar geta notið, þó að alþýða
manna alist upp við stritið eitt og
fátræðina og Ijái siðan hugsunar-
laust og ábyrgðarlaust atkvæði sín
hverjum þeim, sem slyngastur reyn-
ist að skjalla hana og sá hégóma-
ryki í augun á henni. Eg trúi, að
ný og' betri menningaröld renni
upp úr þessum blóðelg, sem þjóð-
irnar hafa nú öslað um hríð, og
eg vona, að viðurkenningin, sem
við erum nú að fá um sjálfstæði
íslands, boði okkur líka betri tíma
og greiðki framfarasporin. Það
þætti mér góðs viti, ef þing og
stjórn byrjuðu það nýja tímabii
með því að sýna í verki áhuga
Það, sem gefur sögunum gildi,
er þó ekki þetta, að svo auðvelt
er að finna mannin að baki, held-
ur hitt, að sá maður er sannur
maður og harla einkennilegur, og
sögurnar bera þess allan blæ. Hér
er maður að baki, sem sér mis-
brestina í þjóðlífinu, vill bæta úr
þeim og þorir að segja til þeirra,
hver sem í hlut á, og hvernig sem
búast má við, að á það verði litið.
Hitt er annað mál, hvort hann sér
þá allskostar rétt, en það, sem á
skortir í því efni, stafar eigi af því,
að hann sé ekki sannur maður,
heldur hinu, að liann er að eins
maður og öfgamaður. Þess bera
sögurnar líka allan blæ. Öfgarnir
eru þar svo afar berar. Og þær
öfgar eru á marga lund hver ann-
ari andstæðar, þarf ekki að benda á
nema aðalatriðin til að finna þessu
stað. Þannig leynir það sér ekki
að það, sem Guðm. dáir mest i
mannlífinu, er hið einfalda og ó-
brotna, en trausta. I samræmi við
þetta er eðlilegast að hugsa sér
búninginn á sögunum þannig, að
skáldmyndirnar væru sem sann-
sinn á ellingu alþýðumentunar. Og
um það er eg ekki vonlaus . . .
Á þeim tímamótum sem nú eru
með íslenzku þjóðinni á öllum
sviðum, bæði í andlegum og verk-
legum efnum, á sviðum viðskifta-
lífsins og þá eigi sízt í pólitisku
lífi þjóðarinnar — eru þessi orð
sannlega orð í tíma töluð. Og það
virðist vera full þörf á því að
þeim sé haldið hátt á lofti, vegna
þess skilnings og alvöruleysis sem
um þau mál hefir ríkt undanfarið
og enn fremur vegna þess að raddir
eru að heyrast nú sem nefna alt
annan grundvöll undir stjórnmála-
lífi og framtíð þjóðarinnar en þann
sem hér er að vikið.
Afsakanirnar um það að svo lítið
hefir verið gert til þess að koma
alþýðumenning í sæmilegt horf,
eiga nú ekki lengur neinn rétt á
sér — hvað sem segja má um
næstliðin ár. Nú er það siðferði-
leg skylda þjóðarinnar við sjálfa
sig að koma sér upp góðum og
nógu mörgum fræðurum lýðsins
og láta sér farast vel við þá.
Að ætla sér að fara með full-
veldi í lýðfrjálsu landi, án þess að
hinir frjálsu borgarar hafi menn-
ing og siðferðilegan þroska til
þess að beita hinu tvíeggjaða sverði,
kosningarréltinum — er jafnmikil
fásinna og að senda ramlekt skip
í millilandaferðir.
Á stefnuskrá þessa blaðs standa
þau orð: »að blaðið lítur svo á
framþróun andlegs lífs með þjóð-
inni, sem hún sé einn öílugasti
þátturinn í viðreisnarbaráttunni,
bæði inn á við og út á við«.
Erfiðleikar tímanna, vonleysið
um að bætt yrði úr skák um
mentamálin meðan svo stæði, hefir
valdið þvl að þau mál hafa ekki
meir verið rædd í blaðinu hnig-
að til en raun er á orðin. Nú
mun verða bætt úr því eftir föng-
um. Hverjum þeim sem hefir fram
astar, frásögnin hlutlaus, stíllinn
óbrotinn og málið sundurgcrðar-
laust. En þetta er gersamlega gágn-
stætt því, sem er. Og i öllum
þessum atriðum fer Guðm. út í
öfgar. Að óbrotna mannlífinu dá-
ist hann, þótt það sé dregið niður
í öskustóna, með málið og slíllinn
fer hann sumstaðar upp úr
heiðríkjunni, og um skáldmynd-
irnar, þá eru þær þó sumar eins
og 3ja þuml. dvergurinn með 30
álna sverðið (t. d. Jón í Alviðru).
En með þessu er eg ekki að
kveða upp neinn átellisdóm yfir
bókinni fyrir mitt leyti. Mér finst
skáldunum ekki mega vera »mark-
aður bás meira en svona og svona»
í þessu efni. Um þau verður að
vera svo rúmt, að þau geti lagt í verk
sitt alla sál sína með öllu því
marglyndi og marglæti, sem þar
er til. Sögurnar tíu geta ekki ver-
ið lausar við andstæðurnar og öfg-
arnar, nema höfundurinn hverfi
úr baksýninni eins og hann er, og
hann getur ekki losað sig viðþær,
nema með því að ganga frá eðli
sínu. Hilt er annað mál, hvernig
að bera nýtilega tillögu í málinu
stendur opið rúm í blaðinu. And-
legu málunum er nú ætlað sérstakt
rúm — fimtán blöð á ári. Þau
eiga að veita þann stuðning sem
hægt er, hverjum þeim áhugamanni,
og hverju því áhugamáli sem fram
kemur í þessu efni. —
En einni hugsun skal hér skotiö
fram í sambandi við það sem sr.
M, H. segir í ræðunni og einkum
um hin lélegu og óhyggilega lágu
laun kennaranna. Og hún er þessi:
Er það ekki röng aðferð hjá
kennurunum að kasta að mestu
leyti áhyggju sinni upp á lands-
stjórn og alþingi? Er ekki reglan
sú að umbæturnar koma neðan að?
Það á ekki að vera svo, en er
svo í reyndinni, að landsstjórnir
eru seinar til nýbreytni og fram-
fara. Og það er betra að ætla ekki
alþingi að gera alt í málunum.
Argið og tímaleysið kemur svo
mörgu þörfu fyrir kattarnef og
kæfir svo margt í fæðingunni.
Væri það ekki réttasta leiðin að
kennarar kæmu á hjá sér öflugum
félagsskap og kysu menn til þess
að koma fram með rökstuddar til-
lögur og launakröfur? Leggja þann
bálk, gjörhugsaðan og rökstuddan
fram fyrir stjórn og þing og vita
hvort þá mætti ekki vænla góðra
undirtekta — hvort valdhafarnir
þyrðu þá að skella skolleyrum við
sanngjörnum og rökstuddnm kröf-
um?
Skólastjóriim á Eiðnrn.
Það fór betur en áhorfðist um
tíma, með umsóknir um þá stöðu,
því að margir sótlu sem góðs
mátti vænta af.
En einn varð að velja úr.
Síra Ásmundur Guðmundsson
hinn nýi skólastjóri á Eiðum er
fæddur í Reykholti 6. okt. 1888.
skáldin eiga að leggja sál sína í
skáldverk sín. Segja má margt,
bæði gott og ilt um það, hvernig
Guðm. tekst slíkt. Helzt mætti það
að finna, að honum hættir þar full-
mikið til að »ganga fram fyrir
skjöldu«, sumstaðar stappar nærri,
að hann troði sér fram milli sög-
unnar og lesandans.
Þótt eg fyrirgefi Guðm. öfgarn-
ar í sjálfu sér, get eg ekki neitað
því, að mér finst þær ganga full-
langt. Um sundurgerðina í máli og
stíl, þá er sú syndin minst. Þegar
á alt er litið, er hvorttveggja á-
gætt, og margar eru gljáperlurnar
geislandi og fara vel í þeirri um-
gerð, sem þær eru i. En eitt hneyksl-
ar mig samt. Síðasta sagan heitir
Hillingar. Þar er útdráttur úr
nokkrum þjóðsögunum okkar. Allir
sem þær sögur hafa lesið munu
minnast þess, hve málið á þeim
er yndislega látlaust og óbrotið.
Þá heilögu einfeldni má engan veg-
inn vanhelga. En það finst mér
Guðm. gera. Á útdráttum hans er
skrúðmælgi og sumstaðar algerlega
mishepnuð og ófyrirgefanl. smekk-