Tíminn - 22.01.1919, Blaðsíða 3

T í M I N N
19
Foreldrar hans eru Guðmundur
Helgason prófastur og síðar forseti
Búnaðarfélags íslands og frú Þóra,
dóttir síra Ásmundar í Odda. Hann
gekk á lærða skólann haustið 1903
og útskrifaðist 1908 með ágætis-
einkunn. Fór utan um haustið og
tók um \’orið heimsspekispróf og
hebreskupróf við Kaupmannahafn-
arháskóla hvorttveggja með ágætis-
einkunn. Settist þá á prestaskólann,
lauk prófi í guðfræði við Háskóla
íslands vorið 1912 með mjög hárri
fyrstu einkunn. — Kunnugir vænta
sér hins allra bezta af síra Ás-
mundi í hinni nj'ju stöðu hans.
Má telja víst að hann njóti aðstoð-
ar og bendinga frá föðurbróðir
sínum, síra Magnúsi Helgasyni
skólastjóra Kennaraskólans, sem
njóta mun einna mestra vinsælda
allra skólamanna hér á landi, um
að koma skipulagi á Eiðaskólann,
en það verk er að mestu eða öllu
óunnið. Er nú mikið undir því
komið að sá undirbúningur fari
vel úr hendi og að þessi tilraun
um að koma á fót myndarlegum
alþýðuskóla beri góða ávexti og
verði góður þáttur í viðreisn skóla-
málanna hér á landi. Árnaðaróskir
allra góðra íslendinga fylgja síra
Ásmundi til þessa starfs.
t
Björn M. Ólsen
prólessor, dr. phil. et lit. Isl.
Rúmið leyfir ekki að geta svo
sem vert væri þessa mæta merkis-
manns, þessa síðasta fulltrúa þeirr-
ar menningar sem stóð í blóma
hér á landi um og eftir miðja síð-
ustu öld, þessa marglynda glæsi-
mennis, sem var afburðamaður að
laus, eins og t. d. þar sem talað
er um »endalausan heilaspuna
hringlandi höfuðsóttar« ogað »fimti
reki tvívddu ginkefli í þverrifu
þindarlausrar þjóðmálalygi« o. fl.
Sumt er að vísu snjalt í sjálfu sér,
eins og t. d. að tala um »hof-
mannaflöt hámentanna« o. m. fl.,
en alt slíkt orðskrúð finst mér
óviðeigandi á þessum stað.
öfgarnar í frásögn og myndum,
sem brugðið er upp af mönnum
og alburðum, má að nokkru leyti
verja með því, að þær séu tákn-
myndir (»symboliskar« myndir) og
því stækkaðar til þess að vera enn
gleggri en veruleikinn. En svo
djúpt tekur Guðm. i árinni að
þessu leyti sumstaðar, að slíkt á
varla við nema í reglulegum ævin-
týrum.
En það var eigi meðferðin á efninu
í þessum tíu sögum, er eg vildi sér-
staklega vekja athygli á, heldur efnið
sjálft. Fað er langt frá því, að hér
séu leystar neinar gátur tilverunn-
ar eða menningarinnar svo að
gagni verði. Slíks var heldur eng-
in von af Guðm. Til þess er hann
gáfum og slarfsþreki og óvenujlega
jafnvígur á öll vísindi.
Kennari var hann lengst af æfi
sinnar, 25 ár við lærðaskólann og
við háskólann frá stofnun hans
og þangað til í fyrravor. Langflest-
ir hinna lærðu manna landsins
hafa sótt nám til hans, og þeir
munu allir ljúka upp einum munni
um það að hann hafi verið einhver
bezti kennari þeirra; þau árin sem
B. M. Ó. var við lærða skólann
hefir hann, líklega meir en nokkur
maður annar á landinu, glætt nám-
fý^si og lærdómsþorsta nemenda.
Það varð ekki hjá því komist að
læra hjá honum. Andlegu yfirburð-
irnir heilluðu hvern einasta af
nemendunum.
Vísindamaður var hann tvi-
mælalaust mestur þeirra er á ís-
landi dvöldust siðustu árin. Og
sem slíkur er hann ódauðlegur í
íslenskum bókmentum. Og hann
var glæsilegur visindamaður. Ekki
einn í tölu hinna mörgu íslenzku
vísindamanna, sem hurfu ofan í
grúsk og skræður, eða druknuðu
til hálfs í ættartölum og orðum.
Víðsýnið, dirfskan og frumleikinn
einkendu hann mest. Hann lifði í
atburðunum sem hann var að
segja frá og kunni að lesa milli
línanna. Frumlegar tilgátur hafa
frá honum komið merkari en frá
nokkrum manni öðrum íslenzkum.
Rökvisi og nákvæmni voru einkenni
á öllu sem kom frá hendi hans.
»Svá er sagt, að það bæri frá hve
vel hann mælti«, í hverri deilu
sem hann lenli í. »Honum mátti
öngvar sjónhverfingar gera í aug-
um, því at hann sá alt eftir því
sem var« — í þeim efnum.
Hann var og skáld gott og hinn
mesti gleðimaður á yngri árum.
Hann var fríður maður og hinn
mikilfenglegasti á velli. Hann var
sæmdur heiðursmerkjum og nafn-
bótum í bezta lagi. —
of mikill öfgamaður ogþröngsýnn.
En, björtu ljósi bregður hann yfir
einstök atriði.
En það er annað við bókina,
sem eg tel svo mikilsvert. Hún ýtir
við mönnum, efnið gefur tiletni til
spurninga og hugleiðinga um þjóð-
líf okkar og menningu fremur flest-
um bókum öðrum, er borist hafa
á bókamarkaðinn á seinni tíð.
Hún er miklu fremur vekjandi en
veitandi.
Sögurnar eru tíu, og þó er þar
einn þráðurinn, sem rennur gegn-
um greip höfundarins. Allar hefja
þær þá menningu. sem er að hverfa
á kostnað þeirrar, sem er að koma.
Fyrsta sagan heitir »Afi og
amma«. Sú saga er ekki fylli-
lega skáldsaga að formi, lieldur er
hún rituð eins og æskuminningar.
Sá "búningur hefir svo vel tekist,
að nærfelt allir, sem ókunnugir
aru og sögurnar hafa lesið, halda
að þetta séu æskuminningar Guðm.
sjálfs. En fjarri fer því, að svo sé.
Sú sagan er ekkert annað en menn-
ingarlýsing horfinnar aldar eins og
hún hefir komið Guðm. fyrir sjón-
»Er-at maðr svá góðr, at galli né
fylgi«, og galt B. M. Ó. þess að
hann lifði í litlu þjóðfélagi, varð að
takast á hendur það starf sem
honum lét ekki, þess yegna komu
gallar hans betur í ljós, hann varð
að eyða kröftum sínum í þeirri
viðureign sem hann hefði aldrei
átt að koma nærri og dróst frá
því starfi sem hann átti heima í,
alt of lengi.
Það er sitthvað að vera kennari
og skólastjóri. B. M. Ó. hafði mjög
margt í að vera ágætur skólastjóri
margt fleira en kennarahæfileikana,
en á hinn bóginn líka marga galla.
Vafalaust álti tíðarandinn sök á
því að þeir komu sérstaklega í
ljós. Og hvað sem sagt verður um
orsakir óeyrðanna í skólanum
fyrir aldamótin, þá átti pólitíkin
sinn þátt í síðustu óeyrðunum,
undir það að hann fór frá.
Það eru merkilegar mótsetningar
í manni, að B. M. Ó., sem var
svo yfirburða víðsýnn og glögg-
sýnn á fortíðina, skyldi vera svo
smámunasamur, nærsýnn og ó-
glöggur á þá hluti sem voru að
að gerast. Og hann sem var svo
nákvæmur og óhutdrægur á menn
og málefni fyrir þúsund árum,
skyldi vera svo hlutdrægur í nú-
tíðinni. Því hefir það ráðið hve
hann var geðríkur og tilfinninga-
næmur. Tilfinningarnar urðu yfir-
sterkari dómgreind og gætni. —
En eftirtektarvert er það að bæði
Sveinbjörn Egilsson og Björn M.
Ólsen skyldu þurfa að hröklast
frá lærða skólanum vegna ósam-
komulags við pilta.
Margar stoðir renna undir það
að líkja þeim saman B. M. Ó. og
Snorra Sturlusyni, en þá verður
fyrst að draga alveg frá allan ó-
drengsskap Snorra, því að ódrengs-
skapur var ekki til í Birni, hlut-
drægnin var honum alveg ósjálf-
ráð og óheppileg framkoma hans
ir. Sú lýsing endar á spurningum,
um hvort nýja menningin hafi
nokkuð að bjóða, sem er eins
traust og haldgott, ef á reynir.
Hinar sögurnar eru lýsingar á
einstökum þáttum gamallrar eða
nýrrar menningar. Þær eru því
einskonar úrlausn á þessum spurn-
ingum. Ög sú úrlausn er alt ann-
að en glæsileg fyrir nýju menning-
una okkar, ef sönn væri. Hvergi
er það nema yfirbragð guðhræðsl-
unnar, sem þar er að sjá. Undir
því yfirbragði er alt rotið og ó-
beilt. Ein sagan sýnir kvennréttinda
og kvennfélagsskörunginn á sundr-
uðu og seyrðu heimili (Saga
Malpoka-Möngu), önnur og þriðja
(Ábyrgð og Neistaflug) fjármála-
spillingar nútímans* og hvernig
hún er vegsömuð á rústum þess,
sem hún hefir tortímt, fjórða (Tólf-
kóngavitið) óheilbrigð i stjórnmála-
efnum, fimta (Mannamót) oflát-
ungshátt ungu »mentuðu« kjmslóð-
arinnar, sem er óhæf til allra starfa,
sjötta (Jarðarför) hvernig börn
hlaupa frá ramtraustu og ágætu
heimili út á hyldýpisbarm sið-
sömuleiðis. — Glæsimenskan, höfð-
ingslundin, marglyndið, visindin,
skáldskapurinn og gleðin j’fir nautn
veraldargæða — alt þelta er þeim
sameiginlegt. Það enn að lenda
inn í róstum, þar sem hvorugur
átti heima, slíta þar kröftunum til
ónýtis — og bíða fullan ósigur.
En vérða ódauðlegir af verkum
sínum um fortíðina.
Skolamó! Suöur-Þingeyinga.
llm nokkur undanfarin ár hefir
í Suður-Þingeyjarsýslu verið slarf-
að að fjársöfnun til skólastofn-
unar þar í sýslunni. Eins og að
likindum lætur kunna Þingeyingar
því illa, að hérað þeirra hefir orð-
ið á hakanum í skólamálum, þar
sem í hinum þremur öðrum sýsl-
um Norðanlands er sinn skólinn í
hverri. Þar að auki nú fast ákveð-
ið með lögum að húsmæðraskól-
inn nýi skuli vera í Eyjafirði. —
Þelta fyrirkomulag er sérstaklega
óviðfeldið, þar sem Þingeyingar
sækja skóla manna mest, svo að
varla þj’rfti landið að kvíða því
að þar skorti aðsókn.
Yngri menn i Þingeyjarsýslu
hafa mest beilt sér fyrir skólamál-
inu. En áhuginn á málinu um
skólastofnunina er mjög almennur,
eins og samskotin sýna. Tilætlun
forgöngumannanna mun vera sú,
að undirbúa málið svo í vetur að
skólinn geti byrjað um 1920, ef
þingið tekur sanngjarnlega í streng-
inn.
Skólastaðurinn er ekki enn á-
kveðinn. Gert ráð fyrir að bygt
verði á einhverri góðri jörð í miðri
sýslunni, sem bæði liggur vel við
aðdráltum frá Húsavík og við sam-
göngum innan héraðs.
ferðisglötunarinnar eftir mýrarljós-
um og hrævareldum nýju menn-
ingarinnar. Þá er enn ein saga
(Frá Furðuslröndum), sem á að
sýna, bvernig að menn horfa oft
út í heim eftir því, sem til er heima
hjá þeim í fórum gamla fólksins,
og önnur, sem er einskonar vörn
fyrir því, sem ver fer í fari gömlu
menningarinnar (Geiri húsmaður).
Og svo er lokasagan (Hillingar),
sem á að sýna gildi andlegu inenn-
ingarinnar okkar gömlu.
Enginn efi er á þvi, að Guðm.
finst of mikið til um fánýti nú-
tíðarmenningu okkar og of mikið
til um fortíðarmenninguna. En
gangnstæða skoðunin, að gamla
menningin sé einskis nýt, og að
við eigum að kasta henni eins og
gerslitnum garmi er fráleitt réttari
og miklu hættulegri, þótt eigi væri
fyrir annað, en að hún er miklu
almennari. Það er því gott verk
að leiða athygli að gildi hennar
eins og Guðm. gerir með sögunum
sínum tíu! Enginn efi er á því, að
nýja menningin hefir ýms brek í
brjósti, er hin hafði ekki, og jafh-