Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 26

Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 26
ÞORSTEINN GYLFASON SKÁLDSKAPUR OG SANNLEIKUR I Sannleikskenningin Það er afar algeng hugmynd um skáldskap að honum sé ætlað að láta einhvern sannleika í ljósi. En það getur ekki verið neinn venjulegur sannleikur því að oftast nær er skáld- skapur einmitt skáldskapur, það er að segja tilbúningur eða uppspuni. Og til- búningur eða uppspuni er auðvitað ósannur. Vilmundur Jónsson hefur þessa kenningu eftir Halldóri Lax- ness: „allur skáldskapur er fyrst og fremst blekking og að jafnaði því betri skáldskapur, því fullkomnari sem blekkingin er.“' Af þessum sök- um hafa þeir sem trúa á sannleikann í skáldskap orðið að búa sér til aðra sannleikshugmynd en hina venjulegu og trúa þá á tvenns konar sannleika, skáldlegan sannleika annarsvegar og hversdagslegan sannleika hins vegar. Þá er oftar en ekki talið að skáldlegi sannleikurinn sé í einhverjum skiln- ingi æðri eða meiri en hinn hversdags- legi. Og aðrir andmæla eins og Archi- bald MacLeish, skáldið ameríska sem frægast er á íslandi fyrir að hafa lagt til einkunnarorðin að Tímanum og vatninu, gerir í fyrirlestri sínum „Skáldið og blaðamaðurinn11.2 Stund- um er skáldlegur sannleikur gerður að andstæðu vísindalegs sannleika, og menn flytja innblásnar ræður um skáldskap og vísindi sem andstæður í andlegu lífi og búi hvor um sig við sinn sannleika. Ég minnist frægrar enskrar ritdeilu um vísindi og bók- menntir og þann sannleika sem eigna megi hvoru um sig. Þar áttust þeir við lífefnafræðingurinn Peter Medawar og gagnrýnandinn John Holloway.3 í fæstum orðum er sannleikskenningin um skáldskap og jafnvel alla list ein af heldri kenningum fagurfræðinnar fyrr og síðar. Þess má gcta til fróðleiks að alveg sambærileg sannleikskenning er til um trú: þá eru trúarleg sannindi gerð eðlisólík til að mynda vísindalegum sannindum, þannig að kraftaverkasög- ur guðspjallanna eða sjálf píslarsagan geti verið trúarlega sannar þótt þær séu vísindalega eða sagnfræðilega ósannar. Bróðurparturinn af guð- fræði þessarar aldar gengur út á þessa tvíhyggju eða tvöfeldni um sannleik- ann. II Kenning Aristótelesar Sannleikskenningin um skáldskap er rakin til Aristótelesar eins og fleira í menntum og vísindum okkar Vest- urlandabúa. Um það má lesa fræga málsgrein í skáldskaparfræði hans Um skáldskaparlistina 1451 b5-11: Af þeim sökum er skáldskapurinn heim- spekilegri (vísindalegri) og æöri en öll sagnfræði, en skáldskapurinn tjáirfrem- ur hið almenna, sagnfræði hið einstaka. Hið almenna er það sem ákveðin mann- tegund er líkleg til eða hlýtur að segja eða gera, en það vill skáldskaparlistin tjá, þótt persónunum séu valin sérstök nöfn. Hið einstaka er það, sem til dæmis Alkíbíades gerði eða varð fyrir.4 Með hugmyndinni um skáldlegan sannleika, sem væri meira að segja æðri en venjuleg söguleg sannindi, mætti líta svo á að Aristóteles sé hér að gera enn eina uppreisnina gegn kennara sínum Platóni sem var á móti skáldskap eins og menn vita af því að hann trúði því eins og Halldór Lax- ness að skáldskapur væri lygimál, blekking. Það virðist liggja í orðurn Aristó- telesar eins og þau eru oftast þýdd að skáldskapur flytji okkur almenn sann- indi um mannfólkið, nánar tiltekið um manntegundir: svona er hetja, svona er kokkáll, svona er skass. Og af þessum tegundarlýsingum megi læra miklu meira af sannindum um manneskjurnar en til dæmis af ráð- vandlega skrifaðri ævisögu einhvers einstaklings sem þarf ekki að vera neinum manni líkur. Nú virðist mér sá galli vera á orðum Aristótelesar ef við skiljum hann svona að það sem hann segir er augljóslega rangt. Það er að vísu til sú tegund bókmennta sem gengur út á 24
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68

x

Teningur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Teningur
https://timarit.is/publication/820

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.