Morgunblaðið - 28.05.1938, Blaðsíða 5

Laugardagur 28. maí 1938.
— - JfltcxrgtroMafcið--------------------------
Ötgef.: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Rltetjörar: Jön KJartan«»on cr Valtjh Btefknaaon (fibyrnBarmaOuv).
Auglýaingar: Árnl Öla.
Ritstjörn, auglýalnKar og afrrelOala: Anaturatrati t. — Sfinl 1*00
Áskriftar*rja!d: kr. *,00 * m*nuOt
1 lausasölu: 16 aura alntakte — tl aura m«0 Laabök.
HLUTLEYSI ÍSLANDS
A?5rar þjóðir leggja um þess-
ar mundir fram hundruð
og þúsundir miljóna til aukins
vígbúnaðar. Við íslendingar
höfum á þessu annan hátt, ó-
dýrari og einfaldari. Við höf-
um lýst yfir ævarandi hlutleysi
okkar í ófriði. Rjettarlega
skoðað leggur þessi yfirlýsing
ekki á okkur neinar kvaðir,
fram yfir það, sem í orðunum
felst. Ef til ófriðar dregur,
skuldbindum við okkur til að
sitja hlutlausir hjá, veitum eng-
um lið og snúumst ekki gegn
neinum. Við ætlumst til að
hlutleysisyfirlýsing okkar sje
skilin á þessa leið. Sá skiln-
íngur annara þjóða á afstöðu
okkar, á að vera okkur jafn-
tryggur varnargarður og víg-
búnaðurinn er hernaðarþjóðun-
>um.
Við skulum ekki gera ráð
fyrir því, að okkur hendi nokk-
urntíma sú ógæfa að brjóta
hlutleysisyfirlýsing okkar á
.„virkan“ hátt. En til þess að
enginn vafi geti leikið á ein-
lægni okkar í þessum efnum,
verðum við að gera okkur ljóst,
að með varúð verður að tala,.
ekki einungis ef í ófrið slær,
heldur og um þau efni, sem
geta orðið tilefni ófriðar.
Við getum ekki skákað í
skjóli þess, að erlendar þjóðir
láti sig engu skifta, það sem
hjer er pískrað. Sá skilningur
,á afstöðu okkar væri líka niðr-
andi fyrir okkur sjálfa, því
hann táknaði, að erlendar þjóð-
ir hlytu að líta á það sem hjer
væri lagt til mála, sem „ómerk
ómagaorð“.
Nú vitum við, hvort sem okk-;
ur er það Ijúft eða leitt, að er-
lendar þjóðir hafa bæði augu
og eyru opin fyrir því, sem hjer
er birt og tálað. Að fenginni
þeirri vitneskju, verða leiðtogar
lýðsins að hafa gát á tungu
sinni og penna.
Skylt er að íslensk blöð vegi
ummæli sín um viðkvæma at-
burði erlendis, og þá ekki síst
þegar í hlut eiga þjóðir, sem
nauðsyn er á, að okkur sjeu
vinveittar, vegna skifta við
þau. En, án þess að dregið sje
nokkuð úr þeim hættu, sem
stafað getur af ógætilegum
blaðaskrifum, er þó á það að
líta, að slík skrif birtast á á-
byrgð þeirra manna, sem að
blöðunum standa, fremur en
alþjóðarábyrgð. Ef ríkið sjálft
gæfi út blað, sem talaði eins
ógætilega um viðkvæm málefni
annara þjóða og sum íslensku
blöðin, yrði vafalaust ekki
komist hjá miklum óþægindum.
Nú gefur ríkið að vísu ekki
út blöð. En ríkið rekur stofn-
un, sem er að því leyti, áhrifa-
meiri en blöðin, að hún nær til
fleiri manna, en nokkurt ein-
stakt blað. Þegar rætt er um
varfærni í ummælum um er-
lendar þjóðir, verða aðvaranirn-
ar þessvegna fyrst og fremst að
beinast til þeirrar stofnunar.
Ríkisútvarpið er langdrægara
en nokkurt annað útbreiðslu-
tæki. Þessvegna ber að varast,
að örvar þess særi þá, sem við
viljum ekki eiga sökótt við. —
Ríkið getur skorast undan á-
byrgð á ummælum einstakra
blaða. En það getur ekki skor-
ast undan ábyrgð á ummælum
þeirrai manna, sem Ríkisútvarp-
ið launar til að hafa á hendi
fræðslustarfsemi.
Ríkisútvarpið hefir, eins og
ríkið sjálft, lýst yfri hlutleysi.
Hjer skal ekki um það rætt,
hvort það hlutleysi er brotið,
að því er snertir innanlands-
mál. En yfir hinu má ekki
þegja, að yfirlitserindi um er-
lenda atburði, eru oft með þeim
hætti, að engum, sem á hlýðir
getur dulist pólitískt viðhorf
þess er flytur erindin.
Starfsmenn útvarpsins mega
ekki nota aðstöðu sína til áróð-
urs í innanlandsmálum. Hitt er
þó miklu hættulegra, ef
fræðsla þeirra um erlenda at-
burði dregur nokkurn keim af
áróðri.
Það liggur í hlutarins eðli,
að hjer verður skirrst við, að
nefna dæmi þess, að teflt sje
á fremsta hlunn í yfirlitserind-
um um erlenda viðburði. En
því skal hjermeð skotið til hlut-
aðeigandi stjórnarvalda, að
þau geri ráðstafanir til þess, að
fyrirbygt sje, að starfsemi út-
varpsins geti á nokkurn hátt
valdið okkur óþægindum í við-
skiftum við aðrar þjóðir. Ófrið-
arhættan er um þessar mundir
eins og falinn eldur, sem bloss-
að getur upp fyr en varir. Ríki,
sem hefir yfirlýsingu um ævar-
andi hlutleysi sjer til varnar,
má ekki leika sjer að því tundri
sem kveikt getur bálið.
Umræðuefnið í dag:
IJtför Einars H. Kvaran.
BÆJARBRUNI.
Pann 23. þ. m. brann til
kaldra kola bærinn að
Svínaskógi á Fellsströnd.
Eldurinn kviknaði út frá ol-
íuvjel. Bóndinn, Sigurjón Hall-
dórsson, sem býr þar aleinn,
gekk eitthvað frá með gesti,
sem kominn var, en nokkru síð-
ar sáu þeir rjúka úr bænum.
Var eldurinn þá orðinn svo
magnaður að við ekkert varð
ráðið. Símatæki og einhverju
af rúmfötum varð þó bjargað,
en öðru ekki.
Bærinn var vátrygður, en
innanstokksmunir ekki.
Bær Halldórs Ólafssonar á
Hvammstanga brann þ. 25. og
misti eigandinn þar næstum alt
sitt óvátrygt. Ókunnugt, er um
eldsupptök. FÚ.
MORGUNBLAÐIÐ
Rithöfundurinn
Einar H. Kvaran
Eftir Vllhjálm Þ. Gislason
r: INAR H. KVARAN fór
lL ungur að yrkja. Hann
sagfði lönsM seinna, að um
eitt skeið æfi sinnar hefði
sjer fundist hann þurfa fyr-
ir hvern mun að yrkja og í
einu æskukvæði sínu see:ir
hann, að sjer sje það eins
nauðsynleg-t eins og að draga
andann.
Hann beitti þá fyrir sig því
formi, sem elst var og þroskað-
ast hjá þjóðinni. Hann kvað
kvæði. Hann kvað ýms falleg
kvæði. En kveðskapurinn varð
ekki listform hans til frambúð-
ar og runnu að því ýms rök.
Þrátt fyrir það, sem Ijóðrænt
var í eðli hans alla tíð var hátta-
meðferð eða hagmælska ekki höf
uðeinkenni á málfari hans eða
stíl, en hvorutveggja átti eftir
að þroskast á sjerkennilegan og
persónulegan hátt. Þar að auki
kom fram hjer önnur Ijóðagerð
um líkt leyti og kvæði Einars
Kvaran, en það voru ljóðmæli
Hannesar Hafstein, og með því
nýjabragði, sem þá var á þeim,
drógu þau að sjer meginathygli
ljóðelskra manna.
Einar Kvaran leitaði sjer fljót
lega annars listforms en ljóðs-
ins. Leit hans að nýju formi fyr-
ir list sína og tilraunir hans með
það eru eitt hið eftirtektarverð-
asta -í ritferli hans. Hann sneri
sjer að smásögum næst á eftir
kvæðunum, fór síðan að fást við
stórar sögur, og þá við leikrit,
og um eitt skeið við sagnaflokka,
eða samfeldar sögur. Hann hafði
því fengist við allar þrjár höfuð-
greinir fagurra bókmenta, ljóð-
rænar, sagnrænar og leikrænar,
jafnframt því sem aðstæður um-
hverfisins og áhugamál sjálfs
hans, í þátttöku hans í þjóðmál-
um og leit hans að lífsskoðun,
komu honum til þess að fást við
enn fleiri form, blaðagreinina,
ritgerðina og ræðuna. Þótt und-
arlegt megi virðast, sættu þessi
formbrigði Einars Kvaran, eða
þessar tilraunir hans til þess að
finna lífsboðskap sínum og list
sem fjölþættast form, nokkurri
gagnrýni, og það svo, að honum
fanst hann þurfa að bera sjálf-
ur fram varnir sínar og skýr-
ingar (í Lögrjettugrein frá
1915).
Nú hafa menn væntanlega fyr-
ir löngu fyrirgefið Einar Kvar-
an þessa fjölbreytni forms hans,
hvaða skoðanir sem menn hafa á
því efni, sem hann flutti. Hann
hóf ritstörf sín undir merki raun
sæisstefnunnar eins og hún birt-
ist hjá Georg Brandes. Undjr
merki hennar, segi jeg, öllu frem
ur en í anda hennar, því að það
er hvorttveggja, að menn hafa
eflaust gert of mikið úr áhrif-
um Brandesar á íslenskan skáld-
skap og svo hitt, að það er eig-
inlega vafasamt hvort Einar
Kvaran hefir nokkurn tíma ver-
ið realisti í skáldsagnagerð i
mentastefnu, sem barist var fyr-
ir á Norðurlöndum í æsku hans.
Ef nokkur þeirra fjelaga var
það, þá var það helst Gestur Páls
son, og þó sagði Einar Kvaran
um hann löngu seinna,að mann
fyrirlitning Gests hefði verið svo
að segja utan að lærð, en hann
hefði haft rómantíska lukkuþrá.
Sannleikurinn er sá, að „Verð-
andi“ var ekki mjög mikilsvert
verk í íslenskum skáldskap, og
mennirnir, sem að honum stóðu,
urðu mikilsverðir menn í ís-
lensku þjóðlífi einmitt ekki síst
fyrir það, hvernig þeir losuðu
sig við sumt af því, sem „Verð-
anda“ var upphaflega ætlað að
flytja. Þrátt fyrir þetta höfðu
stormar þessara tíma, á Hafn-
arárum Einars Kvaran og fje-
laga hans, vekjandi áhrif á ís-
lenskt líf, þó að það væri ekki
á skáldskapinn sjerstaklega. ís-
lendingar áttu sem sje sitt eigið
bókmentalega raunsæi fyrir þenn
an tíma. En hinir ungu Brand-
esarmenn, og einkum Hannes
Hafstein, vöktu hjer í Reykjavík
hvassa hreyfingu um önnur mál
í þessu sambandi, einkum um
þjóðernismál og trúmál, því að
endurreisnin var undir því kom-
in, sagði Hannes Hafstein í fyr-
irlestri sínum 1880, að skáldin
fengju nýjar hugmyndir og ný
yrkisefni.
Benedikt Gröndal, sem í einni
óprentaðri ritgerð sinni andæfir
„hinni merkilegu skáldskapar-
skoðun Einars Hjörleifssonar“,
kemst svo að orði í svarfyrir-
lestri sínum til Hannesar Haf-
stein, að „öll poesi er idealistisk,
ef hún er það ekki, er hún eng-
in poesi“. Jeg sagði, að Einar
Kvaran gæti varla talist realisti
á franska nítjándu aldar vísu, og
hann mundi ekki heldur verða
talinn idealisti á bókmentamæli-
kvarða Benedikts Gröndal. Hann
var samt eiginlega idealistiskur
raunsæismaður á þjóðlega vísu,
ef svo mætti segja. Spiritisma
hans og leit hans að nýrri and-
legri lífsskoðun má að vissu leyti
skoða svo bókmentalega (og um
aðra hlið hans fjalla jeg ekki
hjer), að hún sje vottur um ide-
alismann og jafnvel rómantíkina
í eðli hans. Þetta var ekki nýtt
í fari hans, þegar spiritisminn
varð fyrst á vegi hans, og
gelgjuskeið stefnunnar varð fyr-
ir nokkurri gagnrýni. Þetta hafði
komið fram í sögum hans, eins
og Vonum og Vordraumi, og það
átti eftir að verða að heilsteyptri
lífsskoðun í einlægri leit hans að
fótfestu og samræmi í lífinu og
að listrænni heild í sögum hans
og leikritum, án þess að verða
að jafnaði til lýta á formi þeirra
og efni.
Hin nýja lífsskoðun Einars
Kvaran, að tilveran hljóti fram-
og hann segir í einni ritgerð
sinni, var fyrst og fremst per-
sónulegur sigur sjálfs hans. En
hún var einnig listrænn sigur að
því leyti, að hún fjekk honum
„nýjar hugmyndir og ný yrkis-
efni“, og olli þannig endurreisn
í skáldskap hans, endurreisn
fremur en byltingu, því að ým-
islegt í þessa átt greri þegar í
fyrstu sögum hans og kvæðum.
í „Gulli“ skrifaði hann um sál-
arfriðinn, um það, að „í sól sál-
arfriðarins verður alt að gulli,
líka reykjarsvæla mannlífsins og
alt annað gull er mannssálinni
fánýtt til frambúðar“. í „Sam-
býli“ hefir hin nýja lífsskoðun
hans náð hámarki: „Hann sá
samtenging allrar tilverunnar
eins og í einhverjum leiftur-
ljóma skilningsins. Hánn sá, að
enginn maður og enginn flokk-
ur manna getur lifað fyrir sjálf-
an sig einan, án þess að glata
sjálfum sjer. Hann sá, að afleið-
ingarnar af hverju andvarpi og
hverju brosi, hverri synd og
hverju sjálfsfórnarverki, fara
um alla heima tilverunnar ...
Hann sá nú, að það var af því
að mennirnir hafa mist sjónar á
þessu mikla lögmáli allsherjar-
sambýlisins, að veröldin stóð nú
í björtu báli ófriðar og níðings-'
verka, og að hann var sjálfur
skipbrotsmaður á strönd eilífð-
arinnar“.
Menn skyldu gjarnan taka eft-
ir því, að E. Kv. talar þarna,
í broddi þroskaára sinna með
nýja lífsskoðun um ljóma skiln-
ingsins, alveg eins og hann tal-
aði í einu fyrsta æskukvæði sínu
um það, að „eg yrki svo lengi
sem eitthvað jeg skil og unað-
ar sála mín nýtur“. í raun og
veru var lítið dulrænt í list
hans og skoðunum, eins og
stundum hefir verið ætlað.
Hann leitaði skilnings með
skynsemi sinni. Sjálfsagt verður
ennþá lengi deilt um þau úrlausn-
arefni, sem hann fjekst við, eins
og um þau var deilt á undan hon-
1 um. Það sem hann lagði til þeirra
verður skoðað sem vottur um
víðáttu áhugamála hans og um
leit anda hans. En hans verður
einnig fyrst og fremst minst sem
listamanns, sem skálds.
Persónur og frásagnarháttur
sumra sagna hans er fyrir löngu
orðinn klassiskur. Fimleiki og
næmleiki frásagnarlistar hans er
mikill og mark-viss og persónu-
einkenni á bestu sögumönnum
hans mjög lifandú Bestu stíls-
og formseinkenni sagna hans
koma fremur. fram í innileik
og fjöri frásagnarinnar, eink-
um í samtölum, heldur en í
sagnrænni breidd og krafti
lýsinganna. Lipurð samtalanna
undir eins í fyrstu sögunum
FRAMH. Á SJÖTTU SÍÐU
skilningi þeirrar frönsku bók- f ar öllu öðru að vera andleg, eins