Morgunblaðið - 24.11.1954, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 24. nóv. 1954
MOKGUNBLAÐIÐ
Gunnreifur garpur og meistari tungunnar
ÞEIR menn týna nú óðum töl-
unni, sem voru frumherjar í
frelsis- og sjálfstæðisbaráttu þjóð
ar vorrar á fyrsta þriðjungí þess-
arar aldar og settu svip sinn á
stjórnmálalífið í landinu á þessu
tímabili.
Þessar ótrauðu frelsíshetjur
vorar, gunnreifu og rismiklu bar-
áttumenn settu markið hátt. Bar-
átta þeirra fyrir þjóðfrelsi íslend-
inga var þeirra hjartans mál, og
þeir lögðu alla sál sína í starfið.
Hjá þeim logaði hugsjónaeldur-
inn glatt, enda var eldsneytið
hitamikið: manndómur, þjóð-
rækni og draumur um hagsæld og
bjarta framtíð frjálsrar þjóðar.
Ýmsum þessara forystugarpa
vorra hefir enzt aldur til þess að
sjá hugsjónir sínar rætast. Sterka
óbifanlega trú sína á sigurmátt
þjóðar sinnar verða að veru-
leika.
Einn hinn glæsilegasti
þjóðskörungur vor á sviði stjórn-
málanna á þessu tímabili, Bene-
dikt Sveinsson fyrrverandi for-
Beti, er til moldar borinn í dag.
Sjálfstæðisbarátta fslendinga
er frá öndverðu reist á tveim
megin stoðum: hugrekki og bjarg
fastri trú á framtíð lands og
þjóðar. Þeim var lengst af tor-
sótt leiðin til metorða og efna-
legs öryggis, sem réðu það við
sig að helga sjálfstæðisbaráttunni
líf sitt og krafta og kosta kapps
um að leysa af þjóðinni viðjar
erlends valds.
Það var því ekki öðrum hent
en þeim, sem voru skapfestumenn
miklir að gjörast brautryðjendur
á þessu sviði og sverð og skjöldur
þjóðar sinnar.
Þetta hlaut Benedikt Sveins-
syni að vera ljóst, svo vel sem
hann þekkti til um gang sögunn-
ar, þegar hann á unga aldri að
loknu stúdentsprófi einsetti sér
að helga þjóð sinni líf sitt og
krafta á vettvangi stjórnmál-
anna.
Eins og nærri má geta um jafn-
skarpgáfaðan hæfileikamann og
Benedikt Sveinsson var, hefði
honum ekki orðið torsótt leiðin
að því að ljúka embættisprófi,
er tryggði honum og fjölskyldu
hans fasta og örugga stöðu í
embætti. En í stað þess að láta
hið áhættuminna og tryggara
hlutskiptið ráða, þá skyldu stjórn
málin sitja í fyrirrúmi. Svo glatt
brann hinn innri eldur, tendraður
af frelsisþrá hins unga manns, og
svo sterk var þráin til þess að
geta skapað þjóð sinni þau skil-
yrði í landi sínu, er hæfðu mann-
dómi hennar og framfaraþrá. En
frumskilyrði þess, að þetta mætti
takast, var að leysa af þjóðinni
viðjar hins erlenda valds, er ver-
íð höfðu henni fjötur um fót í
margar aldir.
Upp úr aldamótunum, þegar
Benedikt hóf sókn sina, hefst nýr
þáttur í stjórnmálasögu íslend-
ínga. Þótti mörgum hinna yngri
manna óvænlega horfa um sam-
band vort við Dani, eftir að Al-
þingi hafði samþykkt frumvarp
Albertis. En samkvæmt því
skyidu islenzk mál borin upp í
ríkisráði Dana og fleira var þar,
sem skerti mjög sjálfsákvörðun-
arrétt íslendinga.
Um þessar mundir var Land-
varnarflokkurinn stofnaður. Var
Benedikt einn af aðalhvatamönn-
-um þess og ritstjóri Ingólfs, blaðs
þess, er út var gefið á vegum
flokksins. Þar var birt stefna
fiokksins: fullt stjórnarfarslegt
frelsi' -til handa fslendingum.
Hófu Landvarnarmenn þegar
harða sókn. Boðskapur þeirra
átti í öndverðu mikinn hljóm-
grunn með þjóðinni. En vissu-
lega orkaði það miklu til þess að
hefja boðskap þenna til flugs, hve
frábærlega ritsnjall og orðhagur
Benedikt var. Tek ég hér upp
dálítinn kafla úr grein sem Bene-
dikt skrifaði í Landvöm 18. júní
1905.
„Vér ættum að hyggja að því,
Benedikft Sveinsson iyrrum calgnngisforseii
KveÖjuorð frá formanni
Sjálfstœðisflokksins
Benedikt Sveinsson
hvort það muni sjálfum oss og
sambandinu [við Dani] hollast
að láta þegjandi traðka rétti vor-
um, svo sem nú er gert. Eða er
svo til stofnað hins nýja stjórn-
arfars hér í landi, að vænta megi
hagsældar og þroska þjóðlífs
vors. Þessu getur hver og einn
svarað sjálfum sér. Valdboð
Albjarts með vöndinn og auð-
mýkt Alþingis er höggvin í
marmara fyrir hugskotssjónum
þjóðarinnar og ávextirnir eru
farnir að koma í ljós: lagabrot
á lagabrot ofan til ániðslu fyrir
land og lýð, en hagsmuna fyrir
útlent vald og yfirdrottnun.“
Og enn harðnaði deilan, unz
lagt var til höfuðorustu 1908,
þegar uppkastið var á ferðinni.
Við þær kosningar, sem þá fóru
fram, kom í ljós hve rík ítök
boðskapur þeirra Landvarnar-
manna átti með þjóðinni, enda
kolféll uppkastið á næsta þingi.
Við þessar kosningar var Bene-
dikt í kjöri í Norður-Þingeyjar-
sýslu og hlaut þar kosningu. Sat
hann upp frá því óslitið á þingi
fyrir Norður-Þingeyinga til árs-
ins 1931.
Benedikt Sveinsson gekk til
atlögu í þjóðfrelsisbaráttu ís-
lendinga með eldmóð í hjarta.
Hann var hvorttveggja í senn
aðsópsmikill og gunnreifur bar-
áttumaður, í ræðu sem riti, jafnt
í sókn og vörn. Hann var gædd-
ur þeim sannfæringarkrafti fyrir
þann málstað, sem hann hafði
helgað sér, er mjög orkaði á
hvern þann mann, er á hann
hlýddi eða greinar hans las. Það
duldist engum, að á bak við hvert
orð og hverja setningu var heill
hugur, umbúðalaus hreinskilni í
hvivetna og krókalaust stefnt að
settu marki. Benedikt talaði og
reit hreint og þróttmikið mál.
fslenzkan lék honum á tungu.
Hann sameinaði hverjum manni
smekklegar fornt og nýtt mál,
sem gneistaði af í meðförum hans.
Hafa aðrír íslendingar ekki leik-
ið slíkt síðan Guðbrand Vig-
fússon leið.
Þótt rimman yrði löngum hörð
í stjórnmálunum og sókzt væri
á af kappi miklu og eigi spöruð
þung högg og stór, þá brást
Benedikt aldrei sú bogalist að
vera hverjum manni háttvísari
og drengilegri í vopnaburði. Eng-
um manni vildi hann vísvitandi
rangt gera eða nota bellibrögð
málstað sínum til stuðnings. Var
skapgerð hans öll og drengskap-
ur slikur, að hann kaus ávallt að
flytja mál sitt fyrir opnum tjöld-
um og ganga beint til verks.
Taldi hann eigi góðum málstað
sæma að á annan veg væri að
unnið, enda var undirhyggja
ekki til í fari hans. Þótt eggiar
Benedikts í málsennu væru löng-
um hárbeittar og spjótalögin
stundum sár, gréru sviðasárin
skjótt, því að allir vissu, jafnt
andstæðingar hans sem aðrir,
hver drengskaparmaður hann
var.
Eins og fyrr greinir, var með
stofnun Landvarnarflokksins
1902 efnt í fyrsta sinni á landi
hér til pólitískra samtaka, sem
tóku á stefnuskrá sína endur-
heimt stjórnarfarslegs fullveldis
vors. Það tók íslendinga fjóra
áratugi að leiða þessa stefnu til
sigurs. Ef til vill getum við ekki
nú eítir á gert okkur til hlítar
grein fyrir því, hve ríkan þátt
I hinn látni þjóðmálaskörungur
| átti í því að leiða þetta fjörutíu
ára stríð til lykta með fullum
sigri vorum. Það fer löngum svo,
að tilfinningin fyrir slíku slæv-
ist nokkuð, þegar af mönnum
rennur móðurinn. En í augum
íslendinga er og verður Benedikt
Sveinsson ávallt slík höfuð-
kempa að það getur aldrei tví-
mælis orkað, að þáttur hans í
þeirri sigurgöngu er harla ríkur.
Auk annars atgervis Benedikts
Sveinssonar sem stjórnmála-
manns, er drepið hefir verið á
hér að framan, er ótalinn sá megin
styrkur hans að hvika aldrei frá
settu' marki, hversu öndverðlega
sem vindurinn blés, og gjalda
varhuga við öllu því í samning-
um, er orkað gæti tvímælis og
siðar, er til kastanna kæmi, ef
til vill orðið málstað vorum að
fótakefli. Svo fast og öruggt var
taumhald Benedikts jafnan á
málstað íslendinga, hvað sem á
dundi.
Mætti vel heimfæra um starf
BENEDIKT SVEINSSON, fyrr-
um þingforseti, var sá af for-
ingjunum í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar á fyrsta þriðjungi
þessarar aldar, sem margir munu
telja verið hafa þjóðlegastan og
þjóðhollastan, ódeigastan og að-
sópsmestan, um margt mikilhæf-
astan og því einn hinna allra á-
hrifaríkasta í hópi þeirra mörgú
ágætis manna, sem þá fóru í far-
arbroddi í sókn íslendinga til
fullra yfirráða allra sinna mála.
Var og Benedikt gáfumaður mik-
ill, vel að sér um margt en
einkum þó sögu þjóðarinnar, bók-
menntir og tungu, málsnilld hans
var sérstæð og glæsimennska og
ljúfmennska einstök.
★
Þegar Benedikts Sveinssonar
var minnzt á Alþingi daginn eft-
ir ahdlát hans, lét forseti svo
um mælt:
„Mun almælt, að ekki hafi sköru-
legri maður né virðulegri setið í
forsetastól á Alþingi".
Vissulega er hér fast að kveðið
en okkur, sem kynntumst Bene-
dikt Sveinssyni í forsetastóli og
lutum stjórn hans, þykir vænt
um þennan dóm.
★
Fyrstu kynni mín af Benedikt
Sveinssyni eru frá fyrsta áratug
þessarar aldar. Hann kenndi okk-
ur, sem þá munum hafa verið í
6. bekk barnaskólans, íslenzku í
nokkra mánuði. Fæstir okkar
drengjanna voru sérlega nám-
fúsir en við lærðum flestir mikið
í móðurmálinu á stuttum tíma af
Benedikt, og var í okkar hópi
„almælt, að ekki hefði skörulegri
maður“ né skemmtilegri setið í
kennarastól í okkar skóla.
Síðar bar fundum okkar Bene-
dikts Sveinssonar oft safnan. Ég
sá hann og heyrði á stjórnmála-
fundum, átti sæti á þingi hin síð-
ari forsetaár hans ogeftir að hann.
hætti virkri þátttöku í stjórn-
málum, prýddi hann jafnan hina
meiriháttar fundi Sjálfstæðis-
flokksins með nærveru sinni og
stundum með fundarstjórn. Þori
ég að staðhæfa að „almælt er,
að ekki hafi skörulegri maður né
virðulegri" setið á fundum Sjálf-
stæðisflokksins en Benedikt
Sveinsson.
★
Þótt Benedikt Sveinsson væri
nær 77 ára er hann hné í valinn
og heilsan ekki sem ákjósanleg-
ust hin síðustu missirin, myndi
hann hafa kosið sér lengri líf-
daga. Æfikvöldið hafði verið
gleðiríkt.Hann hafði séð helgustu
hugsjónir sínar rætast og flest
annað hafði gengið honum í hag-
inn. En enginn má sköpum renna,
og ekki held ég að hann hefði
kosið sér betra hlutskipti en að
vera glaður og reifur til hinztu
stundar.
★
Vil ég nú að leikslokum þakka
honum störf hans og þá einkum
á vettvangi freisisbaráttunnar.
Veit ég að undir þær þakkir taka
allir þeir íslendingar, sem meta
sjálfstæði og frelsi þjóðarinnar.
Við Sjálfstæðismenn þökkum
þessum öðlingi samstarfið. Við
höfum lengi litið á hann sem sjálf
kjörinn heiðursforseta flokks'*
okkar, enda er á engan hallað
þótt staðhæft sé, að engum eigi
Sjálfstæðisflokkurinn jafn mikið
upp að unna sem Benedikt Sveins
syni, konu hans frú Guðrúnu Pét-
ursdóttur og niðjum þeirra.
Ólafur Thors.
Benedikts sjálfs það, sem hann
sagði eitt sinn í ræðu, er hann
hélt fyrir minni Jóns Sigurðsson-
ar forseta. Fórust honum orð á
þessa lund:
„Hann sveigði aldrei frá réttu
máli til að koma sér í mjúkinn
hjá stjórn eða öðrum valdhöfum.
Ræður hans og rit voru aldrei
aðgöngumiðar að embættum eða
bitlingum. Hann lagði ekki árar
í bát, þótt það, er hann krefðist
landinu til handa, væri talið
„ófáanlegt". En svo var lengi vel
um flest það, er hann barðist
fyrir. Hann fór ekki að því, hvað
í boði var hjá Dönum, heldur
hinu, hvað réttur og sæmd og
gagn þjóðarinnar krafðist, að
heimtað væri.“
Þetta gæti eins verið lýsing á
starfi Benedikts sjálfs, — svo
náinn er skyldleikinn á stefnu
og starfsháttum þessara tveggja
þjóðskörunga vorra.
Benedikt varð ungur gagntek-
inn af þrótti og fegurð íslenzkrar
tungu eins og hún birtist í gull-
aldarbókmenntum vorum. Var
honum forntungan svo tiltæk, að
hann gat flutt hiklaust ræður á
því máli eingöngu án þess að það
legði nokkrar hömlur á þá
mælsku, sem honum var í brjóst
borin.
Flestum íslendingum samtíð-
ar sinnar mun hann hafa verið
betur að sér í fornsögum vorum.
Var honum svo kunnugt efni og
mál margra þeirra spjaldanna á
milli, að hann gat þulið upp úr
sér utanbókar heila kafla, nærri
hvar sem niður var gripið. Átti
hann ásamt Valdimar Ásmunds
syni hlut að því með Sigurði
bóksala Kristjánssyni að gera
íslendingasögurnar svo úr garði,
að þær gætu orðið almennings-
eign. Var það gott verk og þarft
að opna almenningi greiða leið
að þessum fjársjóði tungu vorrar.
Bjó Benedikt margar útgáfur
þessar undir prentun. Þessar út-
gáfur Islendingasagnanna munu
hafa flutt nafn Benedikts inn á
flest heimili í landinu. Ennfremur
sá Benedikt um útgáfu á tveimur
síðari bindum Sturlunga-safns-
ins. Er sú útgáfa talin vera með
ágætum af hendi leyst og nafn-
skráin samin af mikilli nákvæmni
og þekkingu og fullkomnari en
samskonar skrár í hinum vísinda-
legu útgáfum þessa mikla rit-
verks.
Um söguþekkingu Benedikts
segir Árni prófessor Pálsson í
afmælisgrein, sem hann reit um
Benedikt sextugan-
„Ennþá elskar þú íslenzk fræði
yfir allt fram — og hefir þar
komið auga á margt, sem enginn
hefir áður séð — heyrt margt og
skilið margt, sem öðrum hefir
verið dulið.“
Benedikt Sveinsson var láns-
maður í lífinu. Honum auðnaðist
það gifturíka hlutskipti að verða
um sína daga stórvirkur og þrótt-
mikill þátttakandi í því að leiða
þjóð sína út af eyðimörk einangr-
itnar og fásinnis yfir á grænar
grundir velmegunar og sjálf-
stæðis. Fyrir daga Benedikts var
það hlutskipti íslendinga að eiga
ekki annan málsvara á erlendum
vettvangi en þjóð, er taldi sig
hafa drottinvald yfir landinu án
þess að gera sér nokkru sinni
far um að skilja þarfir og þrár
fólksins sem landið byggði. Þá
urðu íslendingar að lifa á annarra
Framh. á bla. 1Q ,